阅读:59893回复:23

[资源分享]维吾尔语语法现学现用(暂停写作)

楼主#
更多 发布于:2011-05-11 23:30
学习一门外语,语法关是必须通过的。从学习维语的第一天起,就梦想着使用维语无障碍地进行交流。可是,第一步语音关就是一个巨大的挑战。从学习字母发音到探索音变规律,自己当然是十分努力,但更重要的是狮子老师、风林火山、维族朋友的无私帮助。但总算能够磕磕碰碰地阅读维语了,这是一件令人愉悦的事情。
进入第二步,首先是从《维吾尔语基础教程》中接触到一些零星的语法点,当然,这些语法知识也是我最有自信的。系统了解维语语法是认真学习狮子老师《维吾尔语原理(试验帖)》之后,深切认识到掌握维语语法并非易事。如果连语法现象都需要仔细辨认,那么今后的维语学习将困难重重。
之前,我曾出过《维吾尔语300句》的帖子:首先,完成了拉丁转写;接着,尝试进行语法分析。但是,这种努力可能不能带来好的结果——因为在很多方面是缺乏思考的。于是,今天开始写作这个主题,期望能够借此能够对维语语法有一个比较好的掌握。下面,谈谈具体的练习的总体思路和写作安排:
1.系统学习维语语法。主要参考中央民大的《维吾尔语语法》,并融入我从狮子老师那儿学到的(仅仅学到了一点)思想方法。
2.维语语法自我练习。我会按照狮子老师提倡的方法进行自我练习(《维吾尔语基础教程》《基础维吾尔语》《大众维语》中的相关练习);此外,还会按照《维语语法练兵场》提出的要求,进行拓展练习。
3.维语口语语法评析。这也算完成我之前的一项计划,准备对《维吾尔语300句》《维吾尔语对话》进行语法点评。
为完成以上三项任务,我主要按照如下体系进行练习:
第一部分 维吾尔语的结构语法
第一章 名词(维语300句评析,下同)
第二章 代词
第三章 数词
第四章 量词
维语练兵场1 名词、代词、数词、量词
第五章 动词
第六章 后置词
维语练兵场2 动词、后置词
第七章 形容词
第八章 副词
第九章 语气词
维语练兵场3 形容词、副词、语气词
第十章 连词
第十一章 叹词
第十二章 摹拟词
维语练兵场4 连词、叹词、摹拟词
第二部分 维吾尔语的形式语法
第十三章 词组
第十二章 句子
实施上述计划,将是一项艰苦的任务。我将竭尽全力,同时也希望得到各位声友的关心、包容和帮助,谢谢!
沙发#
发布于:2014-12-03 01:01
用户被禁言,该主题自动屏蔽!
板凳#
发布于:2011-12-18 15:26
03数词.pdf
地板#
发布于:2011-12-18 15:25
02形容词.pdf
4#
发布于:2011-12-18 15:25
01名词.pdf
5#
发布于:2011-11-20 16:24

第二部分 意义语法
§1.THE CATEGORY OF NUMERALS
数词按其意义和语法特征可以分为六类,即:“基数词”、“序数词”、“分数词”、“约数词”、“集合数词”和“区分数词”。
1. 词,表示确定的整数;
2. 词,表示计数的次序;
3. 词,包括分数和小数;
4. 词,估计事物的数量;
5.集合数词,确指人的总括数;
6.区分数词,表示数量的均分。
7.Adverbial Numerals
8.Pronominal Numerals

一、基数词(sanaq san
Mämlikitimizdä 56 millät bar./我国有五十六个民族。【定语】
Dunyada yättä qit’ä, töt okyan bar./世界上有七大洲四大洋。【定语】
Bizniŋ fakultetta Uyğurlar 120Qazaqlar 90, Özbeklär bäş, Qirğizlar üç.
/我们系维族120人,哈族90人,乌兹别克5人,柯尔克孜3人。【表语】

Toxu, toşqan ällik, puti bir yüz ikki.
/Chickens and rabbit(s), fifty, their feet one hundred and two.(Riddle)【表语】

Yättä öljäp bir käs./三思而行(量七次,裁一次)。【状语】
Seniŋ orniŋda män bolğan bolsam, bu çaqqiçä meditsina inistitutiğa on berip kelättim.
/我要是你,这段时间已去医学院十趟了。【状语】

NOTE
基数词«bir(一)»的特殊用法
1.As a qualifier, it serves to accentuate the qualified object. e.g.:
Bu nahayiti muräkkäp bir mäsilä.
/This is an extremely complicated problem.

U nahayiti aq köŋül bir adäm ikän.
/He’s an extremely kind-hearted person.

Bu nahayiti ähmiyätlik bir küni.
/This is an extremely significant day.

Bu nahayiti muhim bir "téxnika",…
/This an extremely important technology…


2.As a qualifier, it serves to poit out a particular one of the type of object expressed by the qualified word. e.g.:
Bir iş yadimğa çüşüp qaldi.
/I’ve just remembered something.

Sizni bir adäm izdäp käldi.
/Someone/ A person came looking for you.

Män uni bir çağda körgändäk qilimän./我好像什么时候见过他。
Yäkşänbä küni bir yärgä çiqamsilär?/星期天你们要到什么地方去吗?

3.In front of adjectives or verbs, it serves as an adverbial modifier and serves to intensify the meaning of the adjective or verb. e.g.:
Bir yuwaş bala ikän bu.
/He’s a really shy child.

U bir warqiriwidi, hämmäylän jimla bolup qaldi.
/He had shouted really loudly, but they all just kept quiet.

Bir yaxşi pursätni qolumdin berip qoyuptimän./我失去了一个非常好的机会。
Ätä Şişängä berip bir oynap keläyli./咱们明天去西山痛痛快快地玩
Siz öz köz qarişiŋizni bir qoyup beqiŋ./请你将自己的看法(尝试)谈一下。
Uniŋ qançilik biŋsiniŋ barliqini bir sinap baqay./我倒要试试他有多大的本事。

4.It indicates similarity/likeness or togetherness. When it occurs in such senses it may fulfil the function of a qualifier, a predicate or an adverbial modifier, in the sentence. e.g.:
Ikkimiz bir tonuşta ikänmiz.
/We are both of one mind.(qualifier)

Ikkimizniŋ pikri bir ikän.
/The opinion of both of us is the same./ We both have the same opinion.(predicate)

Biz ular bilän bir turimiz.
/We live together with them.(adverbial modifier)

Biz bir fakultetta oquymiz./我们在一个系学习。(qualifier
Bu sözlärniŋ mänisi bir./这些词的意思相同。(predicate
Ukam ata-anam bilän bir turidu./我弟弟跟我父母住在一起。(adverbial modifier

5.When repeated, it function as a conjunction. e.g.:
U bir u yanğa qaraydu, bir bu yanğa qaraydu.
/First he looks that way, then he looks this way.

Bir undaq qilip baqimän, bir mundaq qilip baqimän, heçla äpläşmäywatidu.
/First I try to do it that way, then I try to do it this way; it just doesn’t work at all.

U bir barimän, bir barmaymän däptu./一会儿说去,一会儿说不去。
Bir näççä kündin buyan hawa bir eçilidu, bir tutulidu./近几天来,一会儿天晴,一会儿天阴。

6.Word Formation
(1)by attaching suffix
birär(某个):birär adäm/某人,birär eğiz gäp/一句半句话。
biraw(某人):Birawğa qilğan yaxşiliq oŋay untulmaydu./对某个人做的好事不会轻易忘记。
birlik(统一,单位):dölätniŋ birliki/国家的统一,pul birliki/货币单位。
birliktä/birgä(一起):birliktä/birgä barmaq/一起去,birliktä/birgä yolğa çiqmaq/一同出发。
birdin(la)(突然):Hawa birdin(la) özgärdi./天气突然变了。
birdäk(一致):birdäk muamilä qilmaq/一样对待。
birsi(有人,某人)。
birlär(见例):birlär xanisi(个位数)。
birläşmäk(联合):birlişip zärbä bärmäk/合击。

(2)by combining with other words
bir-bir(相互):Bir-birimizgä yardäm qilayli./咱们要互相帮助。
birla(只有):Uniŋ birla akisi bar./他只有一个哥哥。
birdinbir(唯一):birdinbir ümümlük çarä/唯一可行的办法。
birmubir(逐一):Män bolğan ähwalni uniŋğa birmubir sözläp bärdim.
/我向他逐一讲述了发生的情况。

birdäm(一会儿):Birdäm saqlap turuŋ./略等片刻。
birturup(一会儿):Birturup barimän däysän, birturup barmaymän däysän, zadi qandaq qilisän?
/你一会儿说去,一会儿说不去,到底怎么办?

bir’az(一点儿):Bir’az säwr qiliş keräk./应当有一点儿耐心。
birtalay(许多):U birtalay gäp qildi./他说了一大堆话。
birtürlük(异常):Bügün hawa birtürlük turidu./今天天气有点儿反常。
birqädär(比较):birqädär yaxşi/较好,birqädär rätlik/比较整齐。
birhaza(好一会儿,半晌)。
biryoli(一举):düşmänni biryolila yoqatmaq/一举歼灭敌人。
birnärsä(什么):Birnärsä elişqa bazarğa barimän./我上街买点什么。
biryär(某地):Män uni biryärdä körgändäk qilimän./我好像在什么地方见过他。
birnemä(什么):Közümgä birnemä kirip kätti./我眼睛里进了个什么东西。
birkim(有人):Birkim işikni çekiwatidu./有人在敲门。
birqaysi(有人):Birqaysisi meni izdäp kelip qalsa, hazir kelidu däŋ./谁找我的话,就说我马上来。
birqandaq(不测):Anam birqandaq bolup qalsa, därhal maŋa xäwär qiliŋ.
/如果母亲发生意外的话,请马上通知我。

birnäççä(若干):birnäççä xil kitab/几种书籍,birnäççä şähär/好几个城市。
birqançä(若干):birqançä adäm/几个人,birqançä mäsilä/好几个问题。
birmunça(许多):birmunçä kişi/许多人,birmunçä waqit/许多时间。
härbir(每一):härbir kişi/每个人,härbir täräqqiyat basquçi/每个发展阶段。
bäzibir(有些):bäzibir kişilär/有些人,bäzibir qaidilär/有些规律。
gahibir(有些):gahibir işlar/有些事情,gahibir çağda/有些时候。

二、序数词(tärtip san
1.As qualifiers
Oŋ qol täräptiki ikkinçi öy bizniŋ işxanimiz.
/The second room on the right is our office.

Siz 4-wä 5-jümlilärni tärjimä qilip beqiŋ./请您翻一下第四和第五句。

2.As predicates
Meniŋ kinişkamniŋ nomuri 1278nçi.
/My identity card number is 1278.

Telefon nomurum 2874inçi./我的电话号码是2874.

3.As parentheses
Üç çoŋ intizam töwändikiçä:
Birinçi, barliq härikättä qomandiğa boysunuş;
Ikkinçi, amminiŋ yip-yiŋnisinimu almasliq;
Üçinçi, barliq ğäniymätlärni omumniŋ ixtiyariğa tapşuruş.
/The three main rules of discipline are as follows:
Firstly, to obey leadership in every action;
Secondly, not to take even a needle and thread that belongs to the people;
Thirdly, to hand over all spoils of war to the management of the public.

Bu kir’alğuniŋ xususiyätliri töwändikiçä:
Birinçi, tok iqtisad qilidu;
Ikkinçi, kiyim-kiçäkni ançä upratmaydu;
Üçinçi, yenik wä çidamliq;
Tötinçi, bahasi birqädär äzan.
/这种洗衣机的特点如下:
第一,省电;
第二,衣服磨损少;
第三,轻便结实;
第四,价格比较便宜。

NOTE
维汉表达比较。
1)维→汉:
ikkinçi aka/二哥,1991-yil 9-ayniŋ 10-küni/1991910日,häptiniŋ 1-küni/星期一,
16-bina/16号楼,32-sinip/32教室,2-yiliq/二年级,1-därijilik mukapat/一等奖。

2)汉→维:
birinçi ay/正月、元月,birinçi çisla/初一,birinçi häptä/头一个星期。

三、分数词(käsir san
When Fractions serve to express a numerical concept related to a certain object, rather than an abstract numerical concept, they do not usually become sentence components directly, but either join the sentence in the form of a Pronominal Numeral or, by becoming dependent on the noun «qisim» or «böläk», produce a noun phrase which subordinate to itself a possessive case noun or pronoun that express a whole. e.g.:
Oquğuçilarniŋ üçtin biri/üçtin bir qismi/üçtin bir böliki qiz oquğuçilar igiläydu.
/Girl students comprise one third of the students.

Bu därs pütün därs waqtiniŋ bäştin ikkisini/bäştin ikki qismini/bäştin ikki bölikini täşkil qilidu.
/This course accounts for two fifths of the class time.

Ularniŋ yazğan maqalilärniŋ bäştin ikkisi/bäştin ikki qismi/bäştin ikki böliki grammatika toğruluq.
/他们写的文章五分之二是关于语法的。

Bizniŋ siniptikilärniŋ üçtin biridä/üçtin bir qismida/üçtin bir bölikidä ün’alğu bar.
/我们班三分之一的人有录音机。


四、约数词(möljär san
1.As qualifier
älliktäk/ällikçä adäm(approximate fifty people),
birnäççä oquğuçi(several students),
säksän näççä qoy(eighty odd sheep),
miŋğa yeqin işçi(almost a thousand workers),
ondin artuq maşina(more than ten vehicles),
milyonliğan amma(thousands of people).

2.As predicate
Biz düyniŋ qoyi miŋdin artuq./Our team has more than a thousand sheep.

五、集合数词(ömlük san
I.Assembled Numerals
1.When it is not necessary to mention that the objects are people, but only essential to mention their number, ‘Number of Persons’ Numerals are used in place of a noun. e.g.:
Heliqi yeŋi kälgän ikkiylänmu yiğinğa qatnaşsun.
/Both those newcomers shoud attend the meeting too.

Bizniŋ siniptin üçäylänniŋ luğiti yoq.
/Three (of us) from our class don’t have a dictionary.


2.As an appositional clarifier after plural personal pronouns, it clarifies the plural personal pronoun numerially. e.g.:
Biz üçäylän bir guruppa bolayli, silär tötäylän bir guruppa boluŋlar, ular bäşäylän bir guruppa bolsun.
/The three of us will form a group, the four of you form a group, and let the five of them form a group.

Biz tötäylän Inglizçä öginimiz, silär altäylän Yaponçä öginisilär, ular bäşäylän Rusçä öginidu.
/我们四个学英语,你们六个学日语,他们五个学俄语。


3.It serves to universalize, by means of a numeral, several people who are pointed out by name. In this case the names of the people serve to qualify the ‘Number of Person’ Numeral. e.g.:
Män, Äxmät, Tursun, Turdi tötäylän Aqsudin.
/The four of usÄkhmät, Tursun, Turdi and Iare from Aksu.

Män, Ayim, Sabit üçäylän Märkiziy Millätlär Şöyüänidin.
/我、阿衣木、沙比提三个是中央民族学院的。


II.Pronominal Numerals
1.When they indicate a certain definite number of individual people, they play the same role as ‘number of persons’ numerals. e.g.:
Heliqi yeŋi kälgän ikkisimu yiğinğa qatnaşsun.
/Both those newcomers shoud attend the meeting too.

Bizniŋ siniptin üçimizniŋ luğiti yoq.
/Three (of us) from our class don’t have a dictionary.

Biz üçimiz bir guruppa bolayli, silär tötiŋlar bir guruppa boluŋlar, ular bäşi bir guruppa bolsun.
/The three of us will form a group, the four of you form a group, and let the five of them form a group.

Män, Äxmät, Tursun, Turdi tötimiz Aqsudin.
/The four of usÄkhmät, Tursun, Turdi and Iare from Aksu.


When 1st and 2nd person Pronominal Numerals in this role act as possessive case qualifiers, the qualified object may either be in the 3rd person ownership-dependent form, or the ownership-dependent form matching the person of the Pronominal Numeral. e.g.:
Bizniŋ siniptin üçimizniŋ luğiti/luğitimiz yoq.
/Three of us from our class do not have a dictionary.
Silär ikkiŋlarniŋ luğiti/luğitiŋlar barmu?
/Do you both have a dictionary?/Do the two of you have a dictionary?


2.The plural or sequential numeral represents one, or one part, of a certain universality. The universality represented by that Pronominal Numeral is known by the noun or pronoun that act as a qualifier for it in the possessive case but, when the context is clear, this kind of noun or pronoun may be omitted. e.g.:
Biz bala, (bizniŋ) ikkimiz oğul, ikkimiz qiz.
/We are four children[i.e. brothers and sisters], two of us are boys and two are girls.

Bizniŋ birimiz Uyğur, birimiz Özbäk.
/One of us is an Uyghur and one an Uzbek.

Bu kitablarniŋ bäşi kutupxaniniŋ, töti oqutquçiniŋ.
/Five of these books belong to the library and four to the teacher.

Oquğuçilarniŋ üçtin ikkisi jänubiy Şinjaŋdin kälgän.
/Two thirds of the students are from the South of Xinjiang.

Yoğan almilar ikän, (ularniŋ) ikkisi bir jiŋ kelidu.
/They are big apples, two of them come to half a kilo.

Özä turğanlarniŋ oŋdin ikkinçisi bizniŋ til oqutquçimiz.
/The second on the right of those standing is our language teacher.

Bu binalarniŋ birinçisi därsxana binasi, ikkinçisi yataq, üçinçisi kutupxana.
/The first of these buildings is the teaching block, the second, dormitories, and the third, the libarary.

Keçä qaraqçini tutqan yärdä ularniŋ ikkilisi bar idi./昨天他们俩都在抓住强盗的现场。
U üçilisiniŋ luğiti yoq./他们仨都没有词典。

六、区分数词(täqsim san
1.Distributive Numeralstäqsim san
1)Distributive Numerals may be subordinate to both nouns and verbs.
a)When they are subordinate to nouns, their indicate that that many objects are connected with each one of a certain number of objects. For example:
Älajilarğa birdin luğät, ikkidin däptär, birdin qäläm mukapat berildi.
/One dictionary, two notebooks and one pen were awarded to each of the top students.

Töttin at qoşulğan bäş harwa yolğa çiqti.
/Five carts set out, each attached to four horses.


b)When dependent on verbs, they indicate that a certain number of objects are evenly divided according to that numeral. For example:
Bäştin tiziliŋlar.
/Line up in fives.

Bu däptärlär härbir oquğuçiğa ikkidin berilidu.
/Two each of these notebooks are to be given to every one of the students.


2)Distributive Numerals are also used in repeated form.
Repeated Distributive Numerals are basically dependent on verbs and indicate that a certain number of objects are divided off successively, or distributed in a number of places, according to that numeral. For example:
Ular ikki(din)-üçtin Uyğurçä sözlişişni mäşiq qiliwatidu./他们正在三三两两地练习维语会话。
Ikki(din)-ikkidin olturuŋlar./你们两个两个地坐。

2.Adverbial Numeralsräwiş san
Adverbial Numerals are basically dependent on verbs and indicate that a number of people are connected with a certain action in groups of approximately that number. They are mostly used in repeated form or in the form of a small numeral paired with a larger one. For example:
Kişilär birläp-ikkiläp tarqilişqa başlidi.
/The people began to disperse in twos or threes.

Yeŋi oquğuçilar yigirmiläp-ottuzlap kelişkä başlidi.
/The new students began to arrive in groups of twenty or thirty.

U yeqinda yüz bärgän wäqälärni bir-birläp äsläp ötmäktä.
/他正在一件一件地回忆着最近发生的事。

Mähmanlar ikki-üçläp kelişkä başlidi./客人们三三两两地开始来了。

VII.ADVERBIAL NUMERALS
COMMENTS
In many works about the Uyghur language, this type of numeral is made out to be one type of Approximate Numeral. In our opinion, although this type of numeral represents as an approximate meaning, it nevertheless differs syntactically from other Approximate Numerals. All other Approximate Numerals are directly dependent nouns and can serve as qualifiers, but this type of numeral cannot make direct contact with a noun; it is always dependent on a verb, or on the whole sentence and serves as an adverbial modifier. Therefore it is not possible to amalgamate it with Approximate Numerals.
As we said in the previous section, it not possible to amalgamate it with Distributive Numerals either because, firstly, this type of numeral indicates the sense of an estimate, but Distributive Numerals which are formed on the basis of Cardinal Numerals express an exact numeral; secondly, this type of numeral is only dependent on verbs, but Distributive Numerals may also be dependent on nouns; thirdly, this type of numeral basically only has a connection with the actions of people, whereas Distributive Numerals have a relationship with the action of any kind of object.
In short, it is a little more appropriate to count these numerals as a separate type and to call them Adverbial Numerals.

VIII.PRONOMINAL NUMERALS
COMMENT
In fact, especially in oral language, this type of numeral is used even more than the ‘Number of Persons’ Numeral explained above. Therefore, it is certainly necessary to count it as a separate type of numeral and to insert it in the ranks of grammatical numeral types.

§2.THE NOMINAZATION OF NUMERALS
1.Attaching the Case Suffix
Ikki, töt, altä, säkkiz jüp san./二、四、六、八是双数。【主格】
Ottzniŋ yerimi on bäş bolidu./三十的一半是十五。【属格】
Bu qetimqi imtahanda män Uyğurçidin 99(ni), Rusçidin 84(ni) aldim.
/这次考试我维语得了99分,俄语得了84分。【宾格】

U ämdi on säkkizgä kirdi./他刚满十八岁。【与格】

2.Attaching the plural suffix[估计]
Här küni män sa’ät altilärdä orundin turimän, yättilärdä ätigänlik tamaq yäymän.
/我每天六点左右起床,七点左右吃早饭。

Män bügün käç sa’ät tötlärdä Ürümçigä yetip käldi./今天下午四点钟左右我回到了乌鲁木齐。
Baya kälgän adämniŋ yeşi qiriqlarda bar./刚才来的人有四十来岁。
Qariğanda, u boway toqsan yaşlarda bardäk qilatti./看上去,那位老大爷像是有九十岁了。

3.Attaching the Ownership-dependent suffix
Biz üç bala, män (bizniŋ) ikkinçisi, u (bizniŋ) üçinçisi./我们三个孩子,我是老二,他是老三。
Siz bäşinçisini tärjimä qiliŋ, Sabit altinçisini tärjimä qilsun./你翻第五句,沙比提翻第六句。
Bizniŋ yataqqa yeŋidin ikki sawaqdaş köçüp käldi, biriniŋ eti Dawut, biriniŋ eti Imin.
/我们宿舍新搬来了两个同学,一个叫达吾提,一个叫伊敏。
Bizniŋ tötimizgila belät berildi./我们当中只有四个人得到了票。
SPECIAL USES OF NUMERALS
一、倍数的表达
1.«hässä»(倍)
Onşniŋ ikki hässisi./十是五的两倍。
Uniŋ öyi biziŋkiniŋ üç hässisidäk kelidu./他家是我们家的三个大。
2.«pirsänt»(百分数)
Töwättä, dunya nopusi här yili ikki pirsänt sür’ät bilän köpäymäktä.
/当前,世界人口正以每年百分之二的速度增长。
Işçilar wäzipini 40 pirsänt arturup orundidi./工人们超额百分之四十完成任务。
二、算术的表达
1.加法
Üçkä tötni qoşsa, yättä(bolidu)./3+4=7.
Bäşni bäşkä qoşsaq on bolidu./5+5=10.
Töttin birgä töttin birni qoşsa ikkidin bir bolidu./1/4+1/4=1/2.
2.减法
Ondin säkkizni alsa, ikkisi qalidu./10-8=2.
Ondin tötni alsa altisi qalidu./10-4=6.
Ondin birdin bäşni alsa altä qalidu./11-5=6.
3.乘法
Bäş yärdä altä 30 (bolidu)./5×6=30.
Bäşkä bäşni köpäyisä yigirmä bäş bolidu./5×5=25.
ikki säkkiz on altä./2×8=16.
4.除法
Onni ikkigä bölsa, bäş (bolidu)./10÷2=5.
Yigirmini tötkä bölsa bäştin tegidu./20÷4=5.
Onniŋ içidä bäş ikki bar./10÷5=2.
三、钟点的表达
1.  点的表达
«saät» saät säkkiz/八点
ätigän saät altä/早晨六点,çüştin burun saät on ikki/上午十一点,çüş saät on ikki/中午十二点,
çüştin keyin saät töt/下午四点,käç saät toqquz/晚上九点,keçä saät ikki/夜间两点。
2.非整点的表达
1«saät din/tin minut ötti»
Saät töttin 10 minut ötti./四点过十分。
Saät töttin 52 minut ötti./四点五十二分。
2«saät ğa/qa/gä/kä minut qaldi/käm/bar»
Saät säkkizgä altä minut qaldi/käm/bar./八点差六分。
Saät birgä yigirmä bäş minut qaldi/käm/bar./一点差二十五分。
3«yerim»
Saät ikkidin 30 minut ötti/saät ikki yerim boldi./两点过三十分了/两点半了。
4«çaräk»
Saät bäştin 15 minut ötti/ saät bäştin çaräk ötti./五点过十五分了/我点过一刻了。
四、日期的表达
1.年、月、日
«…-yil …-ayniŋ …-küni»
1949-yil 10-ayniŋ 1-küni/1949101日,1927-yil 8-ayniŋ 1-küni/192781日。
1)日«çesla»
在口语中,一般用«çesla»代替«kün»,例如:1-çesla/一号,15-çesla/15号。
Bügün çeslağa/ayğa qançä?/ Bügün çeslağa/ayğa bäş.
Bügün ayniŋ näççinçi küni?/ Bügün ayniŋ bäşinçi küni.
Bügün ayniŋ näççisi?/Bügün ayniŋ bäş.
Bügün näççinçi çesla?/Bügün bäşinçi çesla.
2)月«yanwar/fewral/mart/»
表示月份的借词可与“日”的序数词连用,常用以表示重大节日。
yanwar/1月,fewral/2月,mart/3月,aprel/4月,may/5月,iyun/6月,
iyul/7月,awğust/8月,sentäbir/9月,öktäbir/10月,noyabir/11月,dekabir/12月。
«1-may» xälq’ara ämgäkçilär bayrimi/“五·一”国际劳动节
«1-öktäbir» dölät bayrimi/“十·一”国庆节
2.星期
«häptiniŋ …-küni»
düşänbä(一),
säyşänbä(二),
çarşänbä(三),
päyşänbä(四),
jümä(五),
şänbä(六),
yäkşänbä(日)。
Bügün häptigä/küngä näççä?/Bügün häptigä/küngä bir.
Bügün häptiniŋ näççinçi küni?/Bügün häptiniŋ birinçi küni.
V. Age
Bu yil saq yigirmi kirdi./This year he has become fully twenty (years of age).
Çoŋ bolduŋ, yigirmidin aştiŋ./You’ve grown up now, you’re over twenty.
VI.Scores
U yilliq imtahanda tildin 95, matematikidin 98, siyasi sawattin 100(ni) aptu.
/In the annual examination he got 95(%) for language, 98(%) for mathematics and 100(%) for politics.
Härbir därstin 100(ni) almaq asan ämäs.
/It’s not easy to get 100(%) for every subject.
VII.Names of numeral columns
birlär/ones, birlär xanisi/the ones column,
onlar/tens, onlar xanisi/the tens column,
yüzlär/hundreds, yüzlär xanisi/the hundreds column,
miŋlar/thousands, miŋlar xanisi/the thousands column.
VIII.Times an action occurs
1.Sometimes,especially in proverbs and sayings, certain Cardinal Numerals contain the meaning «qetim»([number of] times) and are adverbial modifiers directly dependent on verbs. e.g.:
Waqtiŋiz bolsa bir kelip kätsiŋiz.
/If you have time, please come for a visit.

Yättä öljäp bir käs.(maqal)
/三思而行(量七次,裁一次)[Measure seven times, cut once./Look before you leap]
2.When dependent on certain verbs, basically on verbs which indicate actions that can be repeated again and again within a short place of time, Cardinal Numerals and some Approximate Numerals in the ACCUSATIVE case indicate that number of times the action expressed by that verb takes place. e.g.:
Tamdiki asma saät toqquzni soqti.
/The wall clock struck nine (times).
U balini qoliğa elip, mäŋziğä ikki-üçni söyüp qoydi.
/Taking the child in his arms, he kissed it two or three times on the check.
6#
发布于:2011-11-20 16:22
第三章 数词

第一部分 形式语法
维语数词通过粘着“数词词尾”构成各类数词。

一、基数词
0.粘着0
【基本词汇】
维语基本的基数词有24个:
0-9nölbirikkiüçtötbäşaltäyättäsäkkiztoqquz
10-90onyigirmäottuzqiriqällikatmişyätmişsäksäntoqsan
100yüz
1,000miŋ
10,000tümän*/on miŋ
1,000,000milyon
1,000,000,000milyard

二、序数词
0.粘着(i)nçi
例如:
birinçi(第一),ikkinçi(第二),üçinçi(第三),tötinçi(第四),bäşinçi(第五),
altinçi(第六),yättinçi(第七),säkkizinçi(第八),toqquzinçi(第九),oninçi(第十)。
【特殊规则】
可以使用连接号“-”替代“序数词”词尾。
例如:
1-bät(第一页),312-yataq312宿舍),2011-yil2011年),29-nöwätlik(第29届)。
【基本词汇】
维语使用专门词汇表达下列顺序意义:
tunji/otturançi/känji:老大/老二/老小,第一/第二(居中)/最末,……
tunji oğlum/我的长子,tunji qetim/首次,otturançi qizim/我的二女儿,känji bala/最小的孩子。
Comment: In Uyghur, the word «tunji(first)», «otturançi(middle [one])» and «känji(youngest of several)» serve to indicate order, but, of these, only the word «tunji» is considered to be an ordinal numeral, synonymous with «birinçi». The words «otturançi» and «känji» do not express the concept of a definite numeral. «otturançi» expresses the sense of “which is in the middle”, while «känji» expresses the sense of “last”. Therefore, they are considered to be adjectives.

三、分数词
1.分数
“分母«din/tin» 分子«0»
例如:säkkizdin bäş5/8),yigärmidin bir1/20),yüzdin toqquz9/100),miŋdin üç3/1000)。

【特殊规则】
1)二分之一
ikkidin bir/yerim(二分之一,一半)。
2)四分之一
töttin bir/çaräk(四分之一),çaräk saät(一刻钟)。
3)带
ikki pütün üçtin bir/二又三分之一,töt pütün bäştin ikki/四又五分之二。
4)百
yüzdin toqquz/toqquz pirsänt/9%9/100yüzdin yigirmä/yigirmä pirsänt/20%20/100)。

2.小数
“整数 pütün ondin/yüzdin/miŋdin 小数
例如:
nöl pütün ondin ikki0.2),bäş pütün yüzdin üç5.03),töt pütün miŋdin altä4.006),
ikki pütün on miŋdin bäş2.0005),bäş pütün yüzdin on toqquz5.19),
on üç pütün on miŋdin yättä miŋ töt yüz yigirmä üç13.7423)。

四、约数词
1.One type of Approximate Numeral is constructed by the pairing of two Cardinal Numerals. This kind of Approximate Numeral expresses an estimated numeral within the range of the two Cardinal Numeral. e.g.:ikki-üç, bäş-altä, yigirmä-ottuz, qiriq-ällik, bir-ikki yüz, üç-töt miŋ.
Män sizni izdäp bäş-altä qetim bardim.
/I went looking for you five or six times.

Bu on-yigirmä künlük iş ämäs.
/This is not a ten or twenty day business.

Män Qäşqärdin üç-töt kündä aran yetip käldim./我从喀什走了三四天才到这儿。
Bu söhbät yiğiniğa ottuz-qiriq adäm qatnaşti./这个座谈会有三、四十人参加。

2.«däk/täk» or «çä» Another type of Approximate Numeral is formed by the addition of the suffix «däk/täk» or «çä» to Cardinal Numerals. This type of Approximate Numeral expresses an Approximate Numeral which may be slightly more or less than the Cardinal Numeral. e.g.:
Bügünki yiğinğa älliktäk/ällikçä adäm qatnaşti.
/Approximately fifty people attended today’s meeting.

Bizning mäktäptä ikki miŋdäk/miŋça oquğuçi bar.
/There are roughly two thousand students in our school.

Bu zalğa miŋçä/miŋdäk adäm patidu./这个礼堂可容纳一千来人。
Ularniŋ mäktipidin ällikçä/älliktäk oquğuçi aliy mäktäplärgä qoyul qiliniptu.
/他们学校有五十来个学生考上了大学。


3.«lar/lär»由基数词粘着«lar/lär»构成,表示时间或者年龄。例如:
Här küni män sa’ät altilärdä orundin turimän, yättilärdä ätigänlik tamaq yäymän.
/我每天六点左右起床,七点左右吃早饭。

Män bügün käç sa’ät tötlärdä Ürümçigä yetip käldi./今天下午四点钟左右我回到了乌鲁木齐。
Baya kälgän adämniŋ yeşi qiriqlarda bar./刚才来的人有四十来岁。
Qariğanda, u boway toqsan yaşlarda bardäk qilatti./看上去,那位老大爷像是有九十岁了。

4.«lap/läp»(Adverbial Numerals, in repeated form)由两个相邻的整数基数粘着«lap/läp»后重叠构成。例如:onlap-yüzläp/百十来个,yüzläp-miŋlap/千儿八百,miŋlap-on miŋlap/成千上万。
Yaz käldi, kişilär ikkiläp-üçläp bu däryağa su üzüşkä keliş başlidi.
/夏天来了,人们开始三三两两地到这条河里来游泳。

Qoylar yüzläp-miŋlap bipayan yaylaqta otlap yüzidu./样儿成百上千地在辽阔的草原上吃草。
Azadliqtin keyin Şinjaŋda yüzläp-miŋlap zamaniwi zawutlar quruldi.
/解放后,新疆修建了许多现代化工厂。

Dölät bayrimi küni taŋ sähärdin başlap Tiyän’änmen Mäydaniğa här täräptin miŋlap-on miŋlap namayişçilar äträtliri kälgili turdi.
/国庆节那天,一清早成千上万的游行队伍就从四面八方进入天安门广场。


5.«ligän/liğän» One type of Approximate Numeral is formed by attaching the suffix «ligän/liğan» to Cardinal Numerals from the hundreds column or above, or to large Approximate Numerals that have been multiplied by the word «näççä/qançä». This type of Approximate Numeral possesses a descriptive quality and signifies the speaker having added the sentiment, «şu qädär köp»(‘So many!’). e.g.
Bu milyonliğan amma bilän munaswätlik iş.
/This is a matter relevant to millions of people.

Bu mäktäptin näççä yüzligän alimlar yetişip çiqqan.
/Hundreds of scientists have successfully graduated from this school.

Yeqindin buyan här küni onliğan, yüzligän başlanğuçi mäktäp oquğuçiliri bu yärgä ekiskursiyigä kelidu./近来,每天都有成十成百的小学生来这里参观。
U öz qisqiğina hayatida näççä yüzligän şeirlarni yazğan./他在自己短暂的一生中写下了几百首诗。

6.«näççä/birnäççä/qançä/birqançä»
1)If the words «näççä/qançä» or «birnäççä/birqançä» are used to their own, they express an Approximate Numeral within the range of the digit. e.g.:
näçça/qançä parçä kitaba few books,birnäççä/birqançä adäma [small] number of people.
2)If the word «näççä» is added after Cardinal Numerals from the tens column or above, it expresses an approximate numeral which is 0-9 greater than that numeral. e.g.:
on näççä adäm/ten or so(i.e. 10-19) people,
ottuz näççä at/thirty odd/thirty or so(i.e.30-39) horses,
säksän näççä qoy/eighty plus/eighty or so(i.e. 80-89) sheep,
yüz näççä oquğuçi/a hundred and some/a hundred or so(i.e. 100-109,100-200) students.
3)If the word «näççä/qançä» or «birnäççä/birqançä» precedes simple Cardinal Numerals from the tens column or above, it expresses approximate numerals that are multiples, within the range of 1-9, of that cardinal number. e.g.:
näççä/qança on adäm/decades of people(10-90),
birnäççä/birqançä miŋ oquğuçi/thousands of students(1,000-9,000).

7.«yeqin/köp/artuq»
Several kinds of Approximate Numerals are constructed when Cardinal Numerals from the hundreds column, or above, occur in the Dative case combined with the word «yeqin», or in the Ablative case combined with the word «artuq/köp». The contruction with the word «yeqin» indicates an approximate numeral that is slightly less than that numeral, while the construction combined with the word «artuq/köp» indicates an approximate numeral that is more than the Cardinal Numeral. e.g.:
Yiğinğa miŋğa yeqin adäm qatnaşti.
/Nearly one thousand people attended the meeting.

Bu düyniŋ yüzgä yeqin kalisi, miŋdin köp qoyi bar.
/This team has almost one hundred cattle and over a thousand sheep.


8.«ätrapida/çamisida»(左右)由基数词结合«ätrapida/çamisida»构成。
例如:
U bu yärgä çüştin keyin saät bäş ätrapida kelip qalar./他今天下午五点左右可能到这里来。
U öziniŋ nätijisini 90 nomur atrapida däp möljärlidi./他估计自己的成绩为九十分左右。
Jänubiy Şinjaŋda 3-aylar çamisida ätiyazliq terilğu başlinidu./南疆三月份左右开始春耕。
5 miŋ yüän çamisida pul bolsa, siz degän heliqi närsini alalaymiz.
/要有五千来块钱就能买到你所说的那件物品了。


五、集合数词
1.’Number of Persons’ Numerals are formed by attaching the suffix «(ä)ylän» to Cardinal Numerals and certain Approximate Numerals. e.g.:
biräylän(someone),
ikkiylän(both/the two[of us/you/them]),
üçäylän([the] three [of us/you/them),
bäş-altäylän([the] five or six [of us/you/them]),
on näççäylän([the] ten or so [of us/you/them]),
bir näççäylän(several [of us/you/them]).

2.Pronominal Numerals are formed by attaching plural ownership-dependent suffixes of the noun to Cardinal, Approximat, Fractional and Ordinal Numerals. e.g.:
ikkimiz(two of us),üçiŋlar(three of you),tötimiz(four of us),
on näççisi(ten or so of them),üçtin biri(one third of them),bäşinçisi(the fifth one of them).
【特殊规则】
集合数词尚可由基数词或某些约数词先粘着«(i)lä»再粘着领属人称词尾(复数形式)构成,这种集合数词一般限于十以下的数目,强调数量的整体性。
例如:ikkilimiz(我们俩都),bäşiliŋlar(你们五个都)。

六、区分数词
1.Distributive Numeralstäqsim san
by attaching the suffix «-din/-tin» to Cardinal Numerals and certain Approximate Numerals.e.g.:
birdin(one each), üçtin(three each), yüzdin(a hundred each), on näççidin(ten or so each).

2.Adverbial Numeralsräwiş san
by attaching the suffix «lap/läp» to Cardinal Numerals and some Approximate Numerals. e.g.:
miŋlar(in thousands), yüzläp-yüzläp(in hundreds),
yüzläp-miŋlap(in hundreds and thousands),näççä onlap(in groups of several tens each).
7#
发布于:2011-11-06 18:21
第二章 形容词
第一部分 形式语法
维语形容词中的“性质形容词”可以粘着“级”词尾。

一、原  级(Positive/ Original Degree
性质形容词通过粘着原级词尾0,构成“原级”。
例如:
çoŋ(大),kiçik(小),yoruq(明亮),azadä(舒适,宽敞),
qiyin(困难),asan(容易),tatliq(甜),oçuq(清楚,开朗)。

二、减弱级(Decreasing Degree
性质形容词通过粘着减弱级词尾raq/räk,构成“减弱级”。
例如:
oruqraqrather thin),yaxşiraq(好一点儿),yoruqraq(明亮一点儿),tatliqraq(甜一点儿),
kiçikräksomewhat small),köpräk(多一点儿),kökräk(蓝一点儿),egizräk(高一点儿)。

三、加强级(Emphatic Degree
性质形容词通过“重复第一音节(直至元音)+p+词干”,构成“加强级”。
例如:
qipqizilqizil/红的;bright red),ap’aqaq/白的;洁白的),
yepyeŋiyeŋi/新的;completely new),köpkökkök/蓝的;蔚蓝的),
toptoğratoğra/正确的;totally right),qapqaraqara/黑的;黑黑的),
op’oxşaşoxşaş/相同的;exactly the same),op’oçuqoçuq/亮的;明亮的)。

【特殊规则】
形容词« pakiz(干净的)»«seriq(黄色的)»«yeşil(绿色的)»的加强级的构成如下:
pakpakiz(干干净净的),sapseriq(焦黄的),yapyeşil(碧绿的)。

四、表爱级(Endearing Degree
性质形容词通过粘着表爱级词尾ğina/qina/ginä/kinä,构成“表爱级”。
例如:
salqinğinadelightfully cool),semizğina(胖胖儿的),
omaqqinaadorable),oruqqina(瘦瘦儿的),
äpçilginägood at a lot of things),egizginä(高高儿的),
üzükkinänice),kiçikkinä(小小儿的)。

第二部分 意义语法
§1.THE CATEGORY OF ADJECTIVE
形容词按其意义和语法特征可以分为三类,即:性质形容词、关系形容词和特殊形容词。
1.性质形容词:直接表示人或事物的性质或者特征的形容词;
2.关系形容词:表明事物与时间、空间等概念关系的形容词;
3.特殊形容词:能够支配一定名词格的形容词(P173-185)。

一、性质形容词(Qualitative Adjective/Gradable Adjective
性质形容词和关系形容词表现出如下对立的语法特征:
1.性质形容词可以粘着“级”词尾,而关系形容词不可粘着“级”词尾。
2.性质形容词可以受程度副词修饰,而关系形容词不可受程度副词修饰。
3.性质形容词可以重叠,而关系形容词不可重叠(in the Repeated Form)。

I.The Adjectival Degree
1.The Positive(Original) Degree
0)The Positive Degree of the adjective indicates the normal degree of the quality expressed by the adjective,e.g.:
U xuşxuy, tetik häm çiqişqaq yigit.
/He is a cheerful, energetic and amiable young man.

Biz üçtä yaxşi oquğçilarni sayliduq.
/We elected students who are good in all three areas (morals, intelligence and physical prowess).


2.The Decreasing Degree
1)The Decreasing Degree of the adjective indicates a slight weakening of the degree of the quality expressed by that adjective as compared to the postive degree,e.g.:
Egiz boy, oruqraq yigit kirip käldi.
/A tall, rather thin young man came in.

Bu ayağ maŋa kiçikräk.
/These shoes are a bit small for me.

uniŋdin egizräk/uniŋdin egiz
/slightly taller than him/taller than him

U xänzuçini mändin yaxşiraq sözläydu.
/He speaks Chinese somewhat better than me.


2)Sometimes the Decreasing Degree form of the adjective is not used to weaken the degree of the quality, but simply to soften the tone of what is said,e.g.:
Bu öy bäk kiçik ikän, çoŋraq öy yoqmu?
/This house is very small. Isn’t there one a bit bigger?

Maŋa köpräk yardäm qiliŋ.
/Please could you give me a bitte more help.


3.The Emphatic Degree(basically limited to those which indicated colour or outward appearance)
1)Compared to the Positive Degree of the quality expressed by the adjective, the Emphatic Degree of the adjective indicates an even greater intensity,e.g.:
Juŋxua xälq jumhuriyitidiki hämmä millät hoquqta bapbarawär.
/All nations in the Chinese People’s Republic have identical rights.

Şuniŋdin etibarän yepyeŋi bir däwr başlandi.
/Since then a completely new era has begun.


2)Often the Emphatic Degree of the adjective does not express the real degree of the quality expressed by the adjective, but the speaker’s feeling,e.g.:
Tağ üstidä ap’aq qar, tağ qaptallirida yapyeşil qariğay, töwändä bolsa küpkük muz.(Qäyyum Turdi)
/On the mountain toppure white snow, on the mountain slopesdeep green pines, and belowclear blue ice.

Bundaq qapqaraŋğu öydä gezit oquğili bolamdu?
/Is it possible to read the newspaper in such a pitch-dark room?


4.The Endearing Degree(only a few adjectives go into this form)
0)The Endearing Degree of the adjective indicates that the speaker is indicating the quality expressed by adjective with a feeling of fondness, or intensification. In other words, the endearing degree of the adjective is entirely related to the speaker’s feeling,e.g.:
Tamğa yolwas süriti çüşürülgän çaqqanğina räŋlik xotän gilimi tartilğanidi. (Qäyyum Turdi)
/A lovely little colourful Hotan carpet, with a portrait of tiger printed on it, had been hung on the wall.

—Yaq,—dedi ata yeqimliqqina külümsiräp—meniŋ qorsiqimğa bir oy kiriwaldi.(Qäyyum Turdi)
/’No,’ said father, smiling winsomely,’a thought has just come into my mind.’

—Yaq, bu kiçikkinä su ambiri bilänmu heç iş pütmäydu. (Q. Turdi)
/No, even with this little reservoir, nothing has been completed.

Päqät özüm qilişqa tegişlik azğina işnila qilalidim.
/I was only able to do the few little things that needed to be done.


II.Degree Adverbial Modifier
1.Almost all Gradale Adjectives are able to subordinate to themselves, as adverbial modifiers, adverbs of degree and specific adjectives which can indicate degree. For example:
nahayiti qiziq(veryhot,very funny), bäk yaxşi(very good),
köp eniq(very clear), äŋ küçlük(stronggest),
intayin täsirlik(extremely moving), toq qizil(deep red),
bir’az töwän(a little low), sus yeşil(light green).

2.Almost all Gradable Adjectives are able to subordinate comparative degree adverbial modifiers which indicate the degree of the quality expressed by the adjective in proportion to the same kind of quality in another object. Such adverbial modifiers are expressed by words in the ablative, similitude and equivalence cases, or by nouns, or words functioning as nouns, combined with postpositions such as ‘qariğanda’(compare[to]). For example:
Ularniŋ yatiqi bizniŋ yataqtin issiq.
/Their dormitory is warmer than our dormitory.

Buniŋdin yaxşi kitabni nädin tapisän?
/Where will you find a book better than this?

Taştäk qattiq yär ikän bu.
/This ground is as hard as stone.
Mändä seniŋkiçik köp kitab yoq.
/I don’t have as many books with me as you(do).

U Tursunğa qariğanda säl pakar.
/He is slightly short than Tursun.

(U Tursundin çoŋ.
/He is older than Tursun.)


III.The Repeated Form
In Uyghur, quite a large number of Gradable Adjectives can occur in the Repeated Form. The Repeated Form of the adjective generally indicates an emphasis on the fact that the quality expressed by that adjective is unique to each of a large number of things of the same type. Sometimes it indicates that the action possessing the quality expressed by that adjective is repeated many times. For example:
Sürät yaxşi tartiliptu, hämmä adäm eniq-eniq.
/The picture was well taken; everyone is really distinct.

Yolniŋ ikki qasniqida … sala-sala etizlar közgä taşlinip turatti.(Q. Turdi)
/On either side of the road … many long, narrow fields kept greeting the eye.

Aşqaziŋiz ajiz, yäŋgil-yäŋgil tamaqlarni yesiŋiz bolidu.
/Your stomach is weak; you need to eat many easily digestible foods.

U ittik-ittik qädäm taşlap özini kütüp turğanlar täräpkä kätti.
/Taking rapid steps, he went towards those who were waiting.


二、关系形容词(Relative Adjective
1.“关系形容词+名词”
在一定意义上,“关系形容词+名词”与“属格名词+名词”具有同义关系,但二者侧重点不同。例如:«şähärlik körgäzmixana »/«şähärniŋ körgäzmixanisi »,虽然都可表示“市展览馆”,但二者侧重点不同,前者突出名词的特征,即:«körgäzmixana(展览馆)»是« şähärlik(市级的)»(而不是“省级的”、“县级的”),后者突出名词的从属,即:«körgäzmixana(展览馆)»属«şähärniŋ(市有的)»(而不属“某个人”、“某组织”)。但是,并非所有“关系形容词+名词”都能对应于“属格+名词”,因为:
1)对应的属格+名词可能不存在。例如:«maddiy mukapat(物质奖励)»不能说成«maddiniŋ mukapati(物质的奖励)»
2)对应的属格+名词可能不同义。例如:«Qäşqärlik oquğuçi(喀什籍学生)»«Qäşqärniŋ oquğuçisi(喀什的学生)»不同义,后者并不强调籍贯。

2.常见的关系形容词:
hazirqi(现在的),burunqi(以前的),bügünki(今天的),tünügünki(昨天的),
yazği(夏天的),küzgi(秋天的),taşqi(外面的),içki(里面的),
maddiy(物质的),diniy(宗教的),mü’iy(人造的),irqiy(种族的),
jänubiy(南方的),şimaliy(北方的),ğärbiy(西方的),şärqiy(东方的),
şähärlik(城市的),yeziliq(农村的),bazarliq(乡镇的),öylük(房子的),
grammatikiliq(语法的),Qäşqärlik(喀什的),demokratik(民主的),diplomatik(外交的)。

三、特殊形容词
1.支配主格(N.)的特殊形容词
Yaşlar ilim-pänni ixlas bilän öginişi şärt./青年们必须认真学习科学。【şärt/必须】
[Sinip muqärrar boqilidu./阶级必然消亡。【muqärrar/必然】]
Seniŋ şundaq qilişiŋ nahayiti zörür./你这样做是非常必要的。【zörür/必要】
U bügün kelişi mumkin./他今天可能来。【zörür/可能】
Xata sözläp qoyuştin qorqmasliq lazim.lazim/应该】
Uyğur tilini yaxşi öginiş keräk.keräk/应该】
Jozida kitab yoq./桌子上没有书。【yoq/无】
Meniŋ öyümdä bäş jan bar./我家有五口人。【bar/有】

2.支配与格(D.)的特殊形容词
Bu pängä uyğun pikir./这是合乎科学的意见。【uyğun/合乎】
U wädisigä muwapiq ularni obdan razi qildi./他按照承诺好好地答谢了他们。【muwapiq/合适】
[Qanunğa namuwapiq işlar azaydi./不合法的事在减少。【namuwapiq/不合适】]
Xälqimiz uluğ xälq boluşqa munasip./我们的人民不愧为伟大的人民。【munasip/不愧为】
Turdi hürmätkä layiq adäm./吐尔地是一个值得尊敬的人。【layiq/值得……】

Bu iş muhim ähmiyätkä igä./这件事具有重要意义。【igä/具有】
Yär asti bayliqliri dölätkä qaraşliq./地下宝藏是属于国家的。【qaraşliq/属于】
Bu kitab saŋa mänsup./这本书属于你。【mänsup/属于】
Bu işni wujudqa çiqiriş köpçilikniŋ tirişçanliqiğa bağliq./这事的成功取决于大家的努力。【bağliq/取决于】

Män heçnärsigä mohtaj ämäsmän./我什么也不需要。【mohtaj/需要】
Maŋa bäş kitab lazim/keräk./我需要五本书。【lazim/需要】
Maŋa heçnärsä keräk ämäs./我什么也不需要。【keräk/需要】
Bu bizniŋ qilişimizğa tegişlik iş./这是我们应该做的事。【tegişlik/应该】

Uniŋ maqalisi özigä xas uslubqa igä./他的文章有其独特风格。【xas/独特的】
Uniŋğa ismi oxşaş bir bala käldi./和他同名的一个小孩来了。【oxşaş/相同的】
Bu yär olturuşqa qolayliq./这里坐车方便。【qolayliq/方便的】
Momam kiçik näwrisigä bäk amraq./奶奶最疼爱小孙子。【amraq/喜爱】


3.支配夺格(Ab.)的特殊形容词
Biz silärdin bäk minnätdarmiz./我们非常感谢你们。【minnätdar/感谢】
U çakiniliqtin xali adäm./他是一个脱俗的人。【xali/避免】
Män uninŋdin narazi./我对他不满。【narazi/不满】
Uniŋ öyi zawuttin yiraq ämäs./他的家离工厂不远。【yiraq/远】

§2.NOMINAZATION OF THE ADJECTIVE
1.Combining with the Case Suffix
Qizillar(<qizil armiyä) aqlarni(<aq basmiçi armiyini) yäŋdi./红军战胜了白匪军。
Yaxşiniŋ(<yaxşi adämniŋ) şarapiti tegär, yamanniŋ(<yaman adämniŋ) kasapiti.
/接近好人受惠,接近坏人受罪。

Egizdä(<egiz yärdä) turup yiraqni(<yiraq yärni) körüş keräk./要站得高看得远。
Bilimliklärdin(<bilimlik adämlärdin) yaxşi öginäyli./我们好好地向有知识的人学习。

2.Combining with the Plural SuffixN.
qizillar/the Reds(i.e. Communists, in revolutionary war)
aqlar/the Whites(i.e. non-Communists, in revolutionary war)
konilar/ancestors, one’s elders, the older generation
qädimkilär/ancient people, people in the past

3.Combining with the Ownership-dependent suffix
Ular partilarni sinipqa elip kirip, yeŋilirini aldiğa, konilirini käynigä tizdi.
/They took the desks into the classroom and arranged them, the new ones in front and the old ones behind.

—Muşu äŋ çoŋi,—dedi al satquçi bir pay şiblitni elip.
/’This is the biggest,’ said the salesman, taking up a man’s shoe.

U närsä täqsim qilsa, haman naçirini özi elip, yaxşisini başqilarğa beridu.
/If he divides something, he always takes the bad for himself and gives the good to others.

Awu şiblitlarniŋ äŋ çoŋini elip beqiŋ.
/Try and get the largest of those men’s shoes.

8#
发布于:2011-11-02 17:04
第二部分 意义语法
一、名词的数
(一)单数
1.表示一个事物。
例如:
Uniŋ balisi Şinjaŋda./他的孩子在新疆。
Biz Beyjiŋda oquymiz./我们在北京学习。
Bu roman nahayiti qiziq./这部小说很有意思。
Tünügünki gezit qeni?/昨天的报在哪儿?
 
2.表示一类事物。
例如:
Ular se’irğa amraq./他们喜欢诗。
Ayropilan asmanda uçidu, maşina yolda maŋidu./飞机在天上飞,汽车在地上行驶。
 
(二)复数
1.表示可以计数的事物的全体。
例如:
Sizniŋ baliliriŋiz biz bilän tonuş./您的孩子们跟我们认识。
Mehmanlar köp bolimu?/客人们都到齐了吗?
 
2.表示难以计数的事物的整体。
例如:
Bu dolilarni apamğa äwätmäkçimän./这些药我准备寄给母亲。
Mawu buğday başaqlirini teriwalayli./咱们把这些麦穗拾起来吧。
U eriqlardiki toxtam sularni içiwerip eğirlişip kätti./因为他老喝河沟里的死水,所以愈来愈没劲儿了。
Här jähättiki qiyinçiliqlarni yäŋgändila alğa basalaymiz./只有克服各方面的困难,我们才能前进。
 
3.表示突出。
Tünügün tursunlar käldi./昨天吐尔逊他们来了。
Ayim sa’adätlärni çaqirğili kätti./阿衣木叫沙阿达提她们去了。
Uniŋ akisi hazir ayropilanlarni häydäydiğan bolup ketiptu./他哥哥现在连飞机都会开了。
Ğunçämniŋ ata-anisi öz qiziniŋ kesiligä üçün çarilarni qildi, Beyjiŋlarğimu äwätti.
/蕴倩木的父母为了治好女儿的病,想了许多办法,甚至把它送到了北京。
 
4.表示估计。
Ular Hazir Turpanlarğa yätkän bolsa keräk./他们现在可能到吐鲁番一带了。
Uniŋ balisi on yaşlarda bar./他孩子有十来岁。
 
5.表示概括。
Ular Amerika, Ängiliyä, Yaponiyilärgä barğan./他们去过美国、英国、日本等国家。
Bizmu Ürümçi, Ğulja, Turpan, Qäşqärlärdä til täkşuruşni elip barğan.
/我们也在乌鲁木齐、伊宁、吐鲁番、喀什等地进行过语言调查。
Xänzuçä öginiştä Bahar, Märiyäm, Sabit, Turdilar yaxşi.
/巴哈尔、玛丽亚、沙比提、吐尔地等人在汉语学习方面表现优秀。
Män näşpüt, alma, üzümlärni yaxşi körimän./我喜欢香梨、苹果、葡萄等水果。
 
6.表示“年代”。
Bu naxşilar 50-yillarda käŋ tarqalğan./这些歌在五十年代很流行。
Biz 20-äsirniŋ 90-yilliriğä kiriş aldida turmaqtimiz./我们即将进入二十世纪九十年代。
 
二、名词的领属人称
<<siliniŋ baliliri>>
<<siliniŋ baliliri>>表示“一个孩子”或者“数个孩子”。可以通过以下两种方式确指“数个孩子”,即:
1.借助动词的共同态。
Siliniŋ baliliri kelişti./您的孩子们来了。
2.<<siliniŋ balilar>>。
Siliniŋ balilar käldi/kelişti./您的孩子们来了。
 
三、名词的格
(一)主格
1.作主语
Sabit naxşa-ussulğa üsta./沙比提能歌善舞。
Yaşlar mämlikitimizniŋ keläçiki wä ümidi./青年是我们国家的未来和希望。
Wäzipä müşkül./任务艰巨。
Şinjaŋ mämlikitimizniŋ ğärbiy şimaliğa jaylaşqan./新疆位于我国的西北部。
 
2.作表语
U Ayim./她是阿衣木。
Bu änjür./这是无花果。
Şinjaŋ Uyğur Aptonom Rayoniniŋ märkizi—Ürümçi./新疆维吾尔自治区的首府是乌鲁木齐。
Turdiniŋ akisi şa’ir ikän./原来吐尔地的哥哥是诗人呢。
 
3.作定语
Teyipjan mäşhur Uyğur şa’ir./铁衣甫江是著名的维族诗人。
Bu ayal wäkilniŋ eti Anargül ikän./原来这位女代表名叫阿娜尔古丽。
Doxtur Sabitni tonumsiz?/你认识沙比提大夫吗?
Awu paŋçu köŋläkni körüp baqay./我看一下那件纺绸衬衣。
 
4.作呼语
Bahar, qaçän praktikiğa barisilär?/巴哈尔,你们什么时候去实习?
Sawaqdaşlar, bu jümlilärni tärjimä qilip beqiŋlar./同学们,你们翻译一下这些句子。
Sawut tağa, qaçan ketidila?/沙吾提大叔,您什么时候走?
Qizçaq, mäyägä kälginä./小姑娘,到这儿来一下。
 
(二)宾格
0.作宾语
Turdilar da’im top oynaydu./吐尔地他们经常打球。
Turdilar topni yaxşi oynaydu./吐尔地他们球打得很好。
Tünügün çüştin keyin kino körduq./昨天下午我们看电影了。
Tünügün çüştin keyin <<Axirqi Däwrdiki Padişah>> kinoni körduq./昨天下午我们看电影《末代皇帝》了。
 
(三)位格
1.作状语
(1)在……地点
Şinjaŋda 13 millät yaşaydu./新疆居住着十三个民族。
Äxät yiğinda ilmiy doklat qiliwatidu./艾海提在会上作学术报告。
Qiyin iş yoq alämdä, köŋül qoyğan adämgä./世上无难事,只怕有心人。
Ular da’im turmuşta wä öginiştä bizgä yardäm qilidu./他们经常在生活和学习上帮助我们。
Ablizdimu bundaq şäpkä bar./阿不力孜也有这样的帽子。
Mändä bir puŋmu yoq./我身上一分钱也没有。
 
(2)在……时间
Çağanda bizniŋkigä keliŋlar./你们春节到我们这儿来吧。
Bu yär qişta issiq, yazda salqin./这个地方冬暖夏凉。
Här yili 5-ayda mäktipimizdä yenik atletka musabiqisi ötküzülidu./每年五月,我们学校都举行田径比赛。
Ätildä öygä qaytmaqçimän./假期我准备回家。
Ular sa’ät bäşlärdä yolğa çiqqan oxşaydu./他们好像是五点左右出发的。
Ätä Ürümçidä hawa oçuq, bäzidä bulutluq bolidu./明天乌鲁木齐晴,有时多云。
 
(3)在……状况
U çağda bowamlar namratliqta hayat käçürätti./那时我祖父他们生活在贫困之中。
U ämdi yitimliqta yaşimaydiğan boldi./他不再孤独地生活了。
Bu xäwärni aŋlap, hämmimiz hayajanliqta qalduq./听到这个消息,我们都感到激动。
Bu ähwalni körüp gumanda qaldim./见到这种情况,我产生了怀疑。
Tömürni qiziqida soq./趁热打铁。
Juŋgo-Amerika ikki dölät wäkilliriniŋ söhbiti dostanä käypiyatta ötti.
/中美两国代表的会谈是在友好的气氛中进行的。
 
(4)以……手段
Biz welispitta barimiz, ular maşinida baridu./我们骑车去,他们坐车去。
Qälimimdä yezip beqiŋ./您用我的笔写写看。
Ular poloni qolda yäydu, biz çokida yäymiz./他们用手吃抓饭,我们用筷子吃。
Mikrobni közdä körgili bolmaydu, mikroskopta körgili bolidu./肉眼看不见细菌,用显微镜才看得见。
Ular da’im soğuq suda yuyunidu./他们经常用凉水洗澡。
Biz ingliz tilida sözläştuq./我们用英语交谈了。
 
(5)以……材料
Bu öylär taşta yasalğan./这些房子是用石头建造的。
Ular banbuqta sewät toquwatidu./他们在用竹子编篮子。
 
(6)以……原因
U oğliniŋ därdidä qazatapti./他因痛失爱子而身亡。
U aççiqida ölüwaldi./他一气之下死了。
 
(7)<<orun>>
Ätä işim bar, heliqi yiğinğa meniŋ ornumda qatnişiŋ./明天我有事,您替我参加那个会。
Bu yärdä <<mäsilä>>niŋ ornida <<so’al>> kälsä bolamdu?/在这里,“so’al”可以替换“mäsilä”吗?
 
2.作表语【参考“作状语”的用法】
(1)表示主体所在处所。
Ular hazir Ürümçidä./他们现在在乌鲁木齐。
Gezit Ayimda ämäs./报纸不在阿衣木那儿。
Bizniŋ öy bağçiniŋ nerisida./我们家在公园那边。
Siz alimän degän heliqi kitab uniŋda./你要的那本书在他那儿。
 
(2)表示主体正为某事。
Dadam xizmättä./我父亲在工作。
Adillar hazir yiğinda./阿迪力他们在开会。
Turdi mu’ällim därstä./吐尔地老师在上课。
Ukam texi kiçik, oquşta./我弟弟还小,在上学。
 
(3)表示事物本质所在。
Äqil yaşta ämäs, başta./有志不在年高。
Iş ömlüktä, küç birliktä./成事在于齐心,力量在于团结。
Jinniŋ qästi şaptulda./醉翁之意不在酒。
Äpädim beşidiki sällini elip heliqi kişigä sünuptu—dä:—gäp sällidä bolsa, qeni, öziŋiz oqup körüŋ,—däptu.
/阿凡提把头上的缠头巾取下来,递给那个人说:“如果问题在缠头巾上的话,诺,您自己念念看。”
 
(四)与格
1.向……方向
Biz Beyjiŋğa barayli./我们去北京吧。
Biz yeqinda qäşqärgä barmaqçimiz./最近我们打算去喀什。
Wäkillär zalğa kirişip kätti./代表们进礼堂去了。
Biz yeziğa berip 3 ay ämgäk qilduq./我们去农村劳动了三个月。
Bu materiallarni tartmamğa säp qoyğin./你把这些材料放到我抽屉里吧。
Bu doklatniŋ mäzmunini xatiriŋizgä yeziweliŋ./你把报告的内容记在笔记本上。
Käl, seni dadaŋniŋ qeşiğa apirimän./来,我带你去找你爸爸。
Yaxşi kütüwalalmiduq, köŋliŋizgä almaŋ./招待不周,请别介意。
 
2.向……对象
Bu şarpini Adalätkä alğaç beriŋ./请你把这条围巾捎给阿达来提。
Bazarğa barsiŋiz maŋa bir däptär alğaç keliŋ./你要是上街,顺便给我买一个本子来。
Köpçilik Sabitqa nahayiti işinidu./大家都很信任沙比提。
Bu adäm uniŋ akisiğa oxşaydikän./这个人有点儿像他哥哥。
Burun män Matimatikiğa qiziqattim./过去我对数学特别感兴趣。
Umu tiyatirğa amraq./他也喜欢戏剧。
Silärniŋ kelişiŋlar işimizgä çoŋ mädät./你们的到来对我们的工作是个很大的支持。
Bu kinoda aptor Şinjaŋ yaşliriniŋ kona fe’odalliq tüzümgä qarşi elip barğan küräşlirini qizğin mädhiyiligän.
/在这部电影中,作者歌颂了新疆青年对旧的封建制度所进行的斗争。
 
3.行为目的
Män doxturğa baray./我去看病吧。
Ukam ekskursiyigä kätti./我弟弟参观去了。
Män xät selişqa bardim./我发信去了。
Çoŋ adämlär işqa kätti, balilar öydä qaldi./大人们干活去了,孩子们呆在家里。
 
4.行为原因
Silärniŋ iltipatiŋlarğa köp rähmät./多谢你们的好意。
Silärniŋ qizğin kütüwalğanliqiŋlarğa rähmät./感谢你们的热情款待。
Tuğulğan küniŋizgä mubaräk bolsun./祝你生日快乐。
Toyimizğa şäxsän öziŋiz qädäm täşirip qilğiniŋizğa çin dilimdin xuşalmän.
/您亲自参加我俩的婚礼,我感到由衷的高兴。
 
5.时间界限
Bügün ayğa/çislağa 24./今天24号。
Ätä küngä çarşänbä/häptigä üç./明天星期三。
Hazir sa’ät on ikkigä bäş minut qaldi./现在是十二点差五分。
Bu iş bir sa’ätkä qalmayla tügidi./这活儿不到一个小时就干完了。
 
6.交换价值
Bir yerim jiŋ aq unğa bir jiŋ güzüç tegiştim./我用一斤半白面换了一斤大米。
Bügünki bir künimiz ötmüştiki bir yilğa täŋ./如今的一天等于过去的一年。
Män bu kitabni bir somğa aldim./这本书是我一块钱买到。
Bu luğätni yigirmä koyğa alay./我用二十元买这本词典吧。
 
7.“充满……”
Köŋlimiz şatliqqa toldi./我们心里充满喜悦。
Biz işänç wä ğäyrätkä tolduq./我们充满了信心和勇气。
Çiläk suğa toşti./桶里盛满了水。
Ularniŋ zawuti gül-çeçäkkä pürkändi./他们的工厂掩映在花丛之中。
 
8.“进入……”
Däl-däräxlär bix çiqirşqa başlidi./树木开始发芽了。
U bu yil on bäşkä kirdi./他今年十五了。
Qançä yaşqa kirdiŋiz?/您多大岁数?
Män bu yil yättä yaşqa kirdim./我今年七岁。
 
9.<<orun>>
Ätä işim bar, heliqi yiğinğa meniŋ ornumğa qatnişiŋ./明天我有事,您替我参加那个会。
Bu yärdä <<mäsilä>>niŋ orniğa <<so’al>>ni işlitişkä bolamdu?/在这里,“so’al”可以替换“mäsilä”吗?
 
10.后置词
Bu işni köpçilikniŋ pikrigä bina’än/asasän qiliŋlar./这件事您就按照大家的意见办吧。
Imin akisiğa qariğanda egizräk./伊敏比他哥哥高一点。
 
11.强制态
Biz Baharğa naxşa eytquzduq./我们让巴哈尔唱歌了。
Därstä mu’ällim sawaqdaşlarğa Sadirniŋ qoşaqlirini tärjimä qildurdi.
/课堂上,老师让同学们翻译了沙迪尔的歌谣。
 
12.共同态
Siŋlim apamğa yonqan tikişip beriwatidu./妹妹在帮母亲缝被子。
Tünügün ular Ablizğa öy köçüşüp bärdi./昨天他们帮阿不力孜搬家了。
 
(五)从格
1.作状语
(1)处所起点
Uniŋ akisi qumuldin käldi./他哥哥从哈密来了。
Ablizdin xät käldi./阿不力孜来信了。
Sizdin bir närsä sorimaqçimän./我想向你借个东西。
Bilim ämäliyättin kelidu./知识来自实践。
Kiçik balilardin çoŋ adämlärgiçä hämmisiniŋ uniŋ hekayisini aŋlaşni yaxşi köridu.
/从小孩到大人都喜欢听他讲故事。
Bu maqalini baştin yänä bir qetim körüp çiqtim./这篇文章我从头又看了一遍。
 
(2)时间起点
Tätilimiz päyşänbidin başlinidu./我们的假期从星期四开始。
Ularniŋ imtihani yättinçi ayniŋ 15-künidin başlinidikän./他们的考试从七月十五日开始。
Bügündin başlap siz muşu işxanida işläysiz./从今天起,你就在这个办公室上班。
U maŋa burundin tonuş idi./我以前就认识他。
Şinjaŋniŋ sana’iti yoqluqtin barliqqa käldi wä kiçikliktin çoŋaydi./新疆的工业从无到有,从小到大。
U bir addiy dehqandin bir mäşhur alim bolup çiqti./他从一个普通的农民成为一位著名的科学家。
 
(3)表示穿过
Ğäyrätlär hazirla qeşimdin ötüp kätti./海拉提他们刚从我身边过去。
U açquçini öydä untup qelip, derizidin kirip aldi./他把钥匙忘在家里了,所以从窗户进去拿。
Maşinilar çoŋ yoldin kesip ötüp şärqqä qarap uçqandäk yürüp kätti.
/一辆辆汽车穿过大路,向东边疾驶过去。
Ular tağ-dawanlardin eşip ge’ologiyilik çarlaşni elip barmaqta./他们翻山越岭进行地质勘探。
Keliwatqan heliqi kişigä derizidin qarap turdum./我从窗子看着走过来的那个人。
Haddisidin ötüp mahiyätni körüş keräk./要透过现象看本质。
 
(4)表示比较
Ürümçi qäşqärdin çoŋ./乌鲁木齐比喀什大。
Şaŋxäy şähiri beyjiŋ şähiridin çoŋ ikän./上海市比北京市大。
Adilniŋ xeti menikidin(<meniŋ xetimdin) çirayliq./阿迪力的字比我的字漂亮。
Uniŋ öginiş meniŋkidin yaxşi./他们的学习比我好。
U inglizçini Baharlardin yaxşi sözläydu./他英语讲得比巴哈尔他们好。
Bu sarjiniŋ metirini 28 yüändin aldim./这块毛料我是二十八元买来的。
 
(5)行为原因
U hayajanliqtin nemä deyişni bilälmäy qaldi./他激动得不知道该说什么了。
Ğäzäptin uniŋ saqalliri titiräp ketiptu./他气得连胡子都抖动起来了。
Män qorqqinimdin yiğlap taşlidim./我吓得哭了。
Boway bir küni diqqätsizliktin çinini sundurup qoyuptu./有一天,老爷爷不小心把碗打碎了。
Ehtiyatsizliqtin uniŋ közäyniki yärgä çüşüp sunup kätti./他不小心,眼镜掉到地上摔碎了。
U çağda ilajsizliqtin yürttin ayrildi./那时他不得已离开了家乡。
 
(6)准“行为原因”
【引起情绪变动的事物】
Dawuttin xapa bolmaŋ./您别生达吾提的气。
Bu iştin ümidsizlänmäyli./这件事咱们都别灰心。
Män şu çağda uniŋ sözliridin qattiq täsirländim./听了他的话我那时非常感动。
【作出某种判断的依据】
Ayaq tawuşidin sizniŋ ikänlikiŋizni bilgili bolidu./从脚步声就能知道是您。
Uniŋ gepiniŋ oramidin bu işqa qoşulmaydiğanliqni bilgili bolidu./从他的口气就可以知道他不同意这件事。
Bu qetimqi imtihan nätijisidin Baharlarniŋ öginişidä xeli çoŋ ilgiriläşlär barliqini körüwalğili bolidu.
/从这次考试成绩就可以看出巴哈尔他们在学习上有很大进步。
 
(7)整体一部
Üçtä yaxşi oquğuçilardin Sabit söhbätkä qatnaşti./三好学生中沙比提参加了座谈。
Tuğqanlirimdin biri Şinjaŋğa kamandiropkiğa kätti./我的一个亲戚到新疆出差去了。
Mämlikitimizdiki mäşhur tağlardin päqät Xuaşyän teği wä Täyşyän teğinila körgänmän.
/我国的名山中我只去过华山和泰山。
U maŋa uyğurçä romandin ikkini bärdi./他给了我两本维文小说。
Almidin yäŋ./您吃点儿苹果吧。
Peçinidinmu lasun./让他也吃点儿饼干吧。
 
(8)准“整体一部”
Turdi mu’ällim ularğa tilşunasliqtin därs beridu.
/吐尔地老师给他们上语言学课。再如:Uyğur tilidin asas/维语基础【课程】
Sabitlarmu inglizçidin imtihan beridikän.
/沙比提他们也要考英语。再如:Qançä pändin imtihan berisilär?/你们考几门?【考试】
Ular praktika ähwalidin doklat qiliwatidu./他们在汇报实习情况。【报告】
U Mutällipniŋ tärjimihalidin sözläp bärdi./他讲了穆台里甫的生平。【生平】
Ular fakultetida aspirantlardin bir sinip eçildi./他们系开办了一个研究生班。【成员】
Bala yağaçtin bir närsä oyuwatidu./孩子们正用木头刻一个东西。【材料】
 
(9)表示离开
U asasiy mäsilidin çätnäp kätti./他离开了主要问题。
Şundaq qilip, ular qiyin ähwaldin qutuldi./就这样,他们摆脱了困境。
 
(10)表示平均
Här birimizgä ikkidin tägdi./我们每人分到两个。
Muşu dorini kündä birdin üç wax içiŋ./这药一天三次,每次一片。
 
2.作表语【参考“作状语”的用法】
例如:
Märiyäm kuçardin, män Ğuljidin./玛丽亚是库车人,我是伊宁人。
U äŋ mäşhur rässamlardin./他是最著名的画家之一。
 
【固定搭配】
1.动词
Ayimdin sorap beqiŋ./您问问阿衣木吧。
Ular rusçä materiyallardinmu paydilinamdikän?
/他们也能参考俄文资料吗?再如:
Ägär biz hoşyar bolmisaq, ular pursättin paydilinip qalaymiqançliq tuğduridu.
/如果我们不警惕,他们就会趁机捣乱。
 
2.副词
Därstin keyin kutupxaniğa barimän./课后我去图书馆。
Adildin burun Dawut wä Sabit kälgän./阿迪力来之前达吾提和沙比提来过。
 
3.形容词
Biz silärdin bäk minnätdarmiz./我们非常感谢你们。
Uniŋ öyi zawuttin yiraq ämäs./他的家离工厂不远。
 
4.后置词
<<başlap/tartip/etibarän>>
Yazliq tätildin başlap biz här küni ätigän turup bädän çeniqtürduq.
/从暑假开始我们就每天早起锻炼身体了。
Kelär häptiniŋ üçinçi künidin etibarän biz därs täkrarlap imtihan berimiz.
/从下星期三开始我们就开始温课考试。
 
(六)止格【参考“从格”的用法】
例如:
Ular bu yärdä qişqiçä turmaqçi./他们准备在这儿呆到冬天。
Ular Ürümçigiçä welispit bilän beriptu./他们骑自行车一直骑到了乌鲁木齐。
Män akamlarniŋ öyigiçä berip keläymikin./我是不是到哥哥家去一趟呢?
Qazi köpçilik aldida şärmändä bolup, qulaqliriğiçä qizirip ketiptu./喀孜当众出丑,脸一直红到耳根。
Bizniŋ bügün täkrarlaydiğan därsimiz 1-därstin 15-därskiçä./我们今天要复习的课是从第一课到第十五课。
Kiçik balilardin çoŋ adämlärgiçä hämmisiniŋ uniŋ hekayisini aŋlaşni yaxşi köridu.
/从小孩到大人都喜欢听他讲故事。
 
(七)所有格
1.作定语
Dawutniŋ dadisi doxtur./达吾提的父亲是大夫。
Turpanniŋ üzümi pütün dunyağa mäşhur./吐鲁番的葡萄闻名于全世界。
 
2.作表语
Bu şäpkä äsli akamniŋ idi./这顶帽子本来是我哥哥的。
Çempiyon axir Juŋgoniŋ boldi./冠军最后成了中国的了。
 
(八)范围格
0.作定语
Şinjaŋdiki Uyğurlar uyğur tilini qollinidu./新疆的维吾尔人使用维吾尔语。
Silär jäm’iyättiki köpligän kişilär köŋül bölüwatqan mäsiligä yaxşi jawab bärdiŋlar.
/你们很好地回答了社会上许多人关心的问题。
Turmuştiki qiyinçiliqlarni özimiz yäŋgäniduq./生活上的困难我们自己已经克服了。
Bu xizmättiki kämçilik./这是工作中的缺点。
Şänbidiki tiyatir maŋa untulğusiz täsirat qaldurdi./星期六的剧给我留下了难忘的印象。
Şu kündiki gezit sizdimu?/那天的报在您那儿吗?
 
(九)形似格
作定语、状语或者表语,表示事物在形状、性质上相似。
例如:
Adilmu sa’itiŋizdäk bir sa’ät aldi./阿迪力也买了一只您那样的表。|sa’itiŋizgä oxşaş
Ularda polattäk intizam bar./他们有钢铁般的纪律。|polatqa oxşaş
Yürtümmu Beyjiŋdäk issiq./我老家也像北京这么热。|Beyjiŋğa oxşaş
U akisidäk şox ämäs./他不像他哥哥那么调皮。|akisiğa oxşaş
Wätinimiz bağdäk, balilirimiz güldäk./我们的祖国像花园,我们的孩子像花朵。|bağğa oxşaş/gülgä oxşaş
Bizniŋ ähwalmu silärniŋ ähwaldäk./我们的情况也跟你们一样。|ähwalğa oxşaş
 
(十)量似格
作定语、状语或者表语,表示事物在数量、程度上相似。
例如:
Bowamniŋmu muşu beğiŋlarçilik bir beği bar./我爷爷也有一个园子,像你们的这么大。
Yeqinda ularğa muşu öyçilik bir işxana berilda./最近给了他们一间像这间房子这么大的办公室。
Meniŋ güllirim silärniŋ gülliriŋlarçilik köp ämäs./我的花儿不像你们那么多。
Ayim xänzuçini Adalätçilik yazalamdu?/阿衣木汉文能写得像阿达莱提那么好吗?
Kälgän kişiniŋ yeşimu sizniŋ yeşiŋizçilik bar./来人的年龄也有你这么大。
Ukiŋizmu muşu baliçilik bardu?/你弟弟也有这个孩子这么大吧?
 
9#
发布于:2011-11-02 17:03

第一章 名词
第一部分 形式语法
维语名词有三种粘着成分,按粘着顺序,依次为“数”、“领属人称”以及“格”。

一、名词的数
名词通过粘着“复数词尾”lar/lär构成“复数”。
1.粘着lar
例如:balabalilar(孩子),anaranarlar(石榴)。
2.粘着lär
例如:adämadämlär(人们),çinäçinilär(瓷碗)。

【特殊规则】
省略
1.被数词修饰的名词不能粘着“复数词尾”。
例如:bäş jan(五口人),ällik yaş(五十岁)。
2.az,köp,nurğun等词修饰的名词可以粘着“复数词尾”。
例如:az kişi(lär)(少数人),nurğun kitab(lar)(许多书)。

二、名词的领属人称
名词通过粘着“领属人称词尾”表明“领属关系”。
1.第一人称
1.1粘着(i/u/ü)m(单数)
例如:açaaçam(姐姐),gäpgepim(话),quşquşum(鸟),öyöyüm(房子)。
1.2粘着(i)miz(复数)
例如:açaaçimiz(姐姐),gäpgepimiz(话),quşquşimiz(鸟),öyöyimiz(房子)。

2.第二人称
1.1粘着(i/u/ü)ŋiz(普称,单数)
例如:açaaçaŋ(姐姐),gäpgepiŋ(话),quşquşuŋ(鸟),öyöyüŋ(房子)。
1.2粘着(i)ŋlar(普称,复数)
例如:açaaçaŋlar(姐姐),gäpgepiŋlar(话),quşquşiŋlar(鸟),öyöyiŋlar(房子)。

1.3粘着(i)ŋiz(尊称,单数)
例如:açaaçaŋiz(姐姐),gäpgepiŋiz(话),quşquşiŋiz(鸟),öyöyiŋiz(房子)。

1.4粘着(i)ŋlar(蔑称,复数)

1.5粘着liri(敬称,单数/复数)
例如:açaaçiliri(姐姐),gäpgäpliri(话),quşquşliri(鸟),öyöyliri(房子)。

3.第三人称
3.0粘着(s)i(单数/复数)
例如:açaaçisi(姐姐),gäpgepi(话),quşquşi(鸟),öyöyi(房子)。

【特殊规则】
1.省略
——被物主代词【人称代词所有格】修饰
1.1省略中心词领属人称词尾
当名词被物主代词bizniŋ或者silärniŋ修饰时,相应领属人称词尾可以省略。
例如:bizniŋ mäktipimiz/mäktäp(学校),silärniŋ därsiŋlar/därs(功课)。
1.2省略限定词(整体省略)
当名词被物主代词修饰时,往往省略;但在特别强调时,则不得省略。
例如:
(seniŋ) Dadaŋ käldi./你父亲来了。(往往省略)
Seniŋ dadaŋ käldi, uniŋ dadisi kälmidi./你父亲来了,他父亲没有来。(不得省略)

(meniŋ) Açam bar./我有姐姐。(往往省略)
Meniŋ açam bar, uniŋ açisi yoq./我有姐姐,他没有姐姐。(不得省略)

2.增音
2.1部分以a/ä/i/o/u结尾的名词,在构成第一、第二人称(不含敬称)领属人称时,增加辅音y过渡。
例如:
dunya(财富):dunyayim,dunyayimiz;dunyayiŋ,dunyayiŋlar,dunyayiŋiz,dunyiliri;dunyisi.
mäwqä(立场):mäwqäyim,mäwqäyimiz;mäwqäyiŋ,mäwqäyiŋlar,mäwqäyiŋiz,mäwqiliri;mäwqisi.
tuti(鹦鹉):tutiyim,tutiyimiz;tutiyiŋ,tutiyiŋlar,tutiyiŋiz,tutiliri;tutisi.
pälto(大衣):pältoyum,pältoyimiz;pältoyuŋ,pältoyuŋlar,pältoyiŋiz,pältoliri;pältosi.
arzu(愿望):arzuyum,arzuyimiz;arzuyuŋ,arzuyuŋlar,arzuyiŋiz,arzuliri;arzusi.

2.2<<su(水)>>一词,在构成领属人称时(不含第二人称敬称),增加辅音y过渡,同时u音变为ü
su(水):süyüm,süyimiz;süyiŋ,süyiŋlar,süyiŋiz,suliri;süyi.

三、名词的格
名词通过粘着“格词尾”构成“格”。
1.粘着0(主格;当名词不粘着任何成分时,构成“主格”)

2.粘着ni(宾格)
例如:kitabni(书),kinoni(电影),xätlärni(字,信),welispitni(自行车)。
【特殊规则】
省略
1)当宾格名词与及物动词之间隔有其他成分时,必须粘着宾格词尾。
Biz wätänni qizğin söyimiz./我们热爱祖国。【状语插入】
Dilnur nota bilmigän bilän naxşini yeqimliq eytidikän./迪丽努尔不识乐谱,但歌唱得很好听。【状语插入】
Açquçni män almidim, Ärkin äkätti./钥匙我没拿,艾尔肯拿走了。【宾语提前】
Deŋizni män körüp baqmiğan, sizçu?/我没见过海,你见过吗?【宾语提前】

2)当宾格名词与及物动词之间没有其他成分时,不必粘着宾格词尾。但是,存在如下例外。
①强调宾语
Män xätni ämäs, maqalini yazdim./我没写信,写的是稿子。
U päqät rusçini bilidu, başqa çät äl tilini bilmäydu./他只懂俄语,不懂其他外语。

②宾语中心词
A.当中心词为其他词类时,必须粘着宾格词尾。
例如:
Özüŋni yaxşiraq täkşürtüp baq./你好好检查一下自己。【代词】
Tahir ikkini aldi, män bäşni aldim./塔依尔拿了两个,我拿了五个。【数词】
Insanlar alğa besişni xalaydu./人类是要进步的。【动名词】
Yaxşini sizgä beräy./把好的给你。【形容词】
Ötkändä ariyät alğanni qayturuŋ./请把你上次借的还来。【形动词】

B.当中心词为多项并列词组时,最后一项必须粘着宾格词尾。
例如:
Män beğimğa alma, şaptul wä näşpütlärni tiktim./我在园子里栽了苹果树,桃树和梨树。
U muz teyiliş, su üzüş, top oynaşni yaxşi köridu./他喜欢滑冰,游泳和打球。

C.当中心词为专有名词时,必须粘着宾格词尾。
例如:
Haşimni çaqirip qoyuŋ./请你叫一下哈西木。
Biz kirgändä u <<Qur’an>>ni oquwatatti./我们进来时,他正在看《古兰经》。

D.当中心词粘着复数词尾或者领属人称词尾时,必须粘着宾格词尾。
例如:
Tapşuruqlarni işläp bolduq./我们把作业做完了。
Bu kitabni yeziş üçün nurğun materiyallarni körduq./为了写这本书我们参阅了很多资料。
Män pikiŋizni sämimiy qobul qilimän./我诚恳地接受你的意见。
Nemä däwatisän?Gäpiŋni çüşinälmäywatimänmu./你说的是什么?我怎么听不懂你的话。

②宾语限定词
当限定词为代词时,必须粘着宾格词尾。
例如:
Män kündä ikki sa’ät ingilizçä öginimän./我每天学两小时英语。【无限定词】
Yenimda olturğan qiz bügün qizil yopika kiyiwaptu./坐在我旁边的女孩穿了条红裙子。【形容词】
Män xotändin bir giläm äkäldim./我从和田买来了一条地毯。【数词】
Män bu mäsilini häl qilalmaymän./我解决不了这个问题。【代词】

3.粘着tä/dä/ta/da(位格)
例如:bazarda(集市),qişta(冬天),öydä(家),mäktäptä(学校)。

4.粘着kä/gä/qa/ğa(与格)
例如:kutupxaniğa(图书馆),Dawutqa(达吾提),derizigäderizä/窗子),mäktäpkä(学校)。
【特殊规则】
下列名词通过粘着“向格词尾”qä/ğä构成“向格”:
xälqxälqqä/xälqiğä(人民),şärqşärqqä/şärqiğä(东方),däräxdäräxqä/därixiğä(树)。

5.粘着tin/din(从格)
例如:öydin(家),kinodin(电影),tamaqtin(饭),Dawuttin(达吾提)。

6.粘着kiçä/giçä/qiçä/ğiçä(止格)
例如:ĞuljiğiçäĞulja/伊宁),sinipqiçä(班级),öygiçä(家),bätkiçä(页码)。
【特殊规则】
止格词尾可以附加lik,写作kiçilik/giçilik/qiçilik/ğiçilik
例如:qişqiçilik(冬天),yilğiçilik(年)。

7.粘着niŋ(所有格)
例如:mäktäpniŋ(学校),Dawutniŋ(达吾提)。
【特殊规则】
省略
——被名词修饰
1)省略中心词(整体省略)
在语言环境清楚的情况下,被所有格名词修饰的中心词可以省略,而由该所有格名词充当原词组的作用。如果被省略的中心词是主格形式,那么该所有格名词可以粘着词尾ki;如果被省略的中心词是非主格形式,那么该所有格名词必须粘着词尾ki,同时,所有格词尾niŋ可以写作ni
例如:
Iminniŋ(ki) uzunraq, Turdiniŋ(ki) qisqiraq./伊敏的长一点,吐尔地的短一点。【主格】
Dawutni(ŋ)kini eliŋ./你拿达吾提的吧。【宾格】
Kimniŋ istakinida qaytaq su bar?——Baharni(ŋ)kidä bar.
/谁杯子里有开水?——巴哈尔杯子里有。【位格】

Sabitni(ŋ)kigä qoşulimän./我同意沙比提的。【向格】
Sawaqdaşlarni(ŋ)kidin käldim./我从同学们那儿来。【从格】
Silärniŋ zawuttin Ğäyrätlärni(ŋ)kigiçä qançä kilometir kelär?
/从你们工厂到海拉提他们工厂有多少公里?【止格】

Yatiqimizdiki yük-taqlar silärniŋ ämäs, Märiyämlärni(ŋ)kidiki silärniŋ.
/我们宿舍里的行李不是你们的,玛丽亚她们宿舍里的才是你们的。【范围格】

Bu ikkisiniŋ täläpptuzi Adilniŋkidäk yaxşi ämäs./这两个人的发音没有阿迪力的好。【形似格】
Meniŋ markammu ukinŋizni(ŋ)kiçilik bar./我的邮票也有你弟弟的那么多。【量似格】

2)省略限定词所有格词尾
在按如下方式构成的名词词组中,即:“名词1+所有格词尾”+“名词2+领属人称词尾(第三人称)”,名词1的词尾往往省略,名词2的词尾往往保留。按此方式构成的名词词组往往是固定表达。
例如:
Tarim Däryasi(塔里木河),Tarim Oymanliqi(塔里木盆地),
Taklimakan Qumluqi(塔克拉玛干沙漠),Täŋri Tagh(天山),
Turpan Nahiyisi(吐鲁番县),Ürümçi Şähiri(乌鲁木齐市),
Xunän Ölkisi(湖南省),Şinjaŋ Uyğur Aptonom Rayoni(新疆维吾尔自治区),
Şinjaŋ Uniwersiteti(新疆大学),Til Käspi(语言专业),
Uyğur Tili(维吾尔语),Şirkät Qanuni(公司法);
därs waqti(上课时间),öginiş materiyali(学习材料),
iş küni(工作日),xälq qurultiyi(人民代表大会),
Ğulja almisi(伊宁苹果),Juŋgo xälqi(中国人民)。

8.粘着tiki/diki(范围格)
例如:üstäldiki(桌子),doskidikidoska/黑板),mäktäptiki(学校),kitabtiki(书)。
【特殊规则】
省略
在语言环境清楚的情况下,被范围格名词修饰的中心词可以省略,而由该范围格名词充当原词组的作用,可以有数、格的变化。
例如:
Bizniŋ mäktäptikilär(<mäktäptiki sawaqdaşlar) käldimu?/我们学校的(同学们)来了吗?【复数】
Bu doska bizniŋ siniptikidin çoŋraq./这个黑板比我们教室的大一点儿。【从格】

9.粘着täk/däk(形似格)
例如:tağdäk(山),öydäk(家),attäk(马),kümüştäk(银)。

10.粘着çilik/çä(量似格;çilik更常用)
例如:öyçilik/-çä(房子),çiniçilik/-çä(çinä/瓷碗),kitabçilik/-çä(书),joziçilik/-çä(桌子)。
10#
发布于:2011-06-13 03:44
Re:回 12楼(天上的狮子) 的帖子
引用第13楼Marsh于2011-06-12 13:46发表的 回 12楼(天上的狮子) 的帖子 :已经改过来了,以后将自己有疑问的地方用特殊颜色标出了,狮子老师看到的话,将帮忙订正一下。谢谢!这句话用命令式的话,就应
该用qiling吧?  
——————————————
这是用的维语动词的祈使式。
第二人称普称单数词尾:零词尾
第二人称尊称单数词尾:ng
第二人称普称复数词尾:nglar
第二人称敬称单数词尾:sile、sila
第二人称敬称复数词尾:shsile、shsila
第二人称蔑称复数词尾:sh
ئادەم دېگەن خام سۈت ئەمگەن نېمە، شۇڭا ئىت ئۈرەر كارۋان يۈرەر
11#
发布于:2011-06-12 13:46
回 12楼(天上的狮子) 的帖子
已经改过来了,以后将自己有疑问的地方用特殊颜色标出了,狮子老师看到的话,将帮忙订正一下。谢谢!
这句话用命令式的话,就应该用qiling吧?
12#
发布于:2011-06-12 11:32
bu ishni köpchilikning pikrige bilen/asasen qilinglar.这件事您就按照大家的意见办吧(应为qilingiz?)。
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
bu ishni köpchilikning pikrige bina'en/asasen qilinglar
ئادەم دېگەن خام سۈت ئەمگەن نېمە، شۇڭا ئىت ئۈرەر كارۋان يۈرەر
13#
发布于:2011-06-11 22:34
 第一,为了缩减篇幅,提高效率,此处省略语法讲解部分,详细讲解见中央民族大学《维吾尔语语法》一书。同时,参照新疆大学《现代维吾尔语语法》和新疆人民出版社《现代维吾尔语》两专著,进行补充。
第二,构词法属于主要属于词汇学的研究范畴,但“语法构词”可以归入语法学研究,中央民大和新疆大学的语法教材都对此进行讨论,因此,也在本帖中介绍。
第三,语法习题取自三本教材,当然我希望是本帖最有价值的地方;等到全部帖子完成,希望整理成册。
第四,《维语300句》本不属于本帖讨论的范围,故从此省略,但仍然注意分析,等全部完成,再和大家讨论。
 
 
14#
发布于:2011-06-11 19:59
Re:回 5楼(天上的狮子) 的帖子
引用第7楼Marsh于2011-06-11 12:15发表的 回 5楼(天上的狮子) 的帖子 :
谢谢老师鼓励,一直苦于没有对应练习。现在,尽可能收集一些习题进行自我练习,包括《维吾尔语基础教程》《大众维语》和《基础维吾尔语》上的习题,还有就是狮子老师《维语练兵场》的一些练习。接下来的帖子,要把练习单列出来,然后完成这些练习,并希望狮子老师多多关注,看看是否有误。当然,最大的愿望还是狮子老师能编出一些配套习题啦。

 
Marsh客气了。我哪能编什么教材啊,全部都是按照已有的材料来的,只不过自己理解了以后用自己语言说一遍罢了。
ئادەم دېگەن خام سۈت ئەمگەن نېمە، شۇڭا ئىت ئۈرەر كارۋان يۈرەر
15#
发布于:2011-06-11 16:19
回 8楼(Marsh) 的帖子
会跟在老师后面努力学习的。
16#
发布于:2011-06-11 12:20
回 6楼(hanyu) 的帖子
呵呵,能帮上一点小忙就很开心了。
因为已经期末了,本来打算暂停出帖的。现在想想,还是每天出一点吧。
打算把习题单列出来,然后提出自己的答案。希望你也多多参与啊。
17#
发布于:2011-06-11 12:15
回 5楼(天上的狮子) 的帖子
谢谢老师鼓励,一直苦于没有对应练习。现在,尽可能收集一些习题进行自我练习,包括《维吾尔语基础教程》《大众维语》和《基础维吾尔语》上的习题,还有就是狮子老师《维语练兵场》的一些练习。接下来的帖子,要把练习单列出来,然后完成这些练习,并希望狮子老师多多关注,看看是否有误。当然,最大的愿望还是狮子老师能编出一些配套习题啦。
18#
发布于:2011-06-11 08:43
引用第2楼Marsh于2011-05-12 19:15发表的  :
时间:2011/5/12
编号:002-Part 1-Chap.1-Section 2
内容:名词变化规则——复数
 
第一章 名词
.......

     这个周我正在重新学习名词的数,Marshi老师给了我太多的帮助!太感谢了!
19#
发布于:2011-06-10 18:58
ئادەم دېگەن خام سۈت ئەمگەن نېمە، شۇڭا ئىت ئۈرەر كارۋان يۈرەر
上一页
游客

返回顶部