[语言交流]Uyghur Kitabetchilik

Uyghur qedimki kitabetchilik medeniyiti


Uyghur qedimki kitabetchilik medeniyiti __ uzaq tarixiy tereqqiyat jeryanida peyda bolush , rawajlinish , tereqqiy qilish we mukemmellishish basquchlirini bésip ötüp , dunya medeniyet ghezinisidiki bibaha göherlerning birige aylandi . «Uyghur qedimki kitabetchilik medeniyiti» özining tereqqiyat dawamida tesiri zor bolghan güllinish dewrlirini berpa qilip , shöhriti dunyagha yéyilghan meshhur erbablar , alimlar , yazghuchi , shairlar kitabliri arqiliq uyghur qedimki kitabetchilik medeniyitini nurluq abidige aylandurdi . Bulardin kumrajiwa , tonyuquq , farabi , yüsüp xas hajip , mehmud qeshqeri , exmet yükneki , elishir newai , muhemmet mirza heyder , xirqiti , zelili , ershi , abduréhim nizari , mulla bilal nazimi , tejelli qatarliq mutepekkür , alim , yazghuchi , shairlar küchlük plsepiwilikke ige bolghan , dunyagha tesiri küchlük «türkiy tillar diwani» , «qudadghubilik» , «etebetul heqqayiq» «xemse» , «xezainul maani» , «tarixiy reshidi» , «zelili diwani» , «diwan ershi» , «nizari dastanliri» , «ghezeliyat» , «nuzugüm» , «gül we newruz» qatarliq kitab we eserliri bilen uyghur qedimki kitabetchilik medeniyitining güllinish dewrlirining shahidliridur . Ularning bu kitabliri (eserliri) bügünki dewrimizgiche etiwarlinip saqlinip , keng xelq teripidin söyüp oqulmaqta . Bu shewketlik kitablardin «türkiy tillar diwani» , «qudadghubilik» , mehmud qeshqeri we yüsüp xas hajip wekillikidiki 11-esir uyghur qedimki kitabetchilik medeniyiti güllinish dewrining mehsuli bolsa , «xemse» bilen «xeza inul meani» , «gül we newruz» 15-esir uyghur qedimki kitabetchilik medeniyitning güllinish dewrlirining shahidliridur . (abduraxman baqi )


Oghuzname


«Oghuzname» uyghurlarning qedimki qehrimanliq iposlirining biri bolup , iptidaiy jem'iyetning axirqi mezgilide yézilghan . Uningda ejdadlirimizning iptidaiy jem'iyetning axirqi mezgilidiki tebiet bilen küresh qilip öz jasaritini körsetkenliki , kéyinki qisimida oghuzning xan bolushi , uning herbiy yürüshliri bayan qilin'ghan . Eserde mol tarixi we itnugrafik matériyallar bolup , uni qedimki uyghur ijtimaiy hayatining bediiy qamusi dep qarashqa bolidu . «Oghuzname» ejdadlirimizning yiraq qedimki maddi we meniwi hayatini herqaysi tereptin mupessel yurutup bergen . «Oghuzname» iposining esli tékistining téransipiksiyisi qismi we hazirqi zaman uyghur tilidiki yeshmisi birge ishlen'gen eser bolup , bu kitab milletler neshriyati teripidin 1981-yili neshir qilin'ghan . (abduraxman baqi )


Ikki tékinning hékayisi


Buningda «bir tékin» yaxshiliqning , «yene bir tékin» yamanliqning simwoli qilin'ghan bolup , oxshimighan ikki xil obraz we ikki xil xarektérni intayin janliq we yarqin süretlesh arqiliq , ajiz bicharilerni azab-oqibettin qutuldurushqa intilishtek yüksek insanperwerlik idiye qizghin medhiylen'gen . Shöhretpereslik , hesetxorluq , shexsiyetchilik , qaraniyetlikke oxshash insaniyet exlaqigha zit bolghan yaman illetler pash qilin'ghan . Riwayette tezwirlen'gen chong tékin budda dinigha qattiq étiqad qilidighan , uning eqidilirini emelge ashurushni özining birdin-bir burchi hésablaydighan nahayiti aq köngül , sap dil , semimy adem bolghanliqi üchün , kembeghel , ajiz , bicharilerning japada qalghanliqigha chidap turalmaydu . Tirikchilikni dep gunah hésablan'ghan ishlarni qiliwatqanliqini körüp téiimu azablinidu . Shunga u ajiz-bicharilerni gunahtin xali qilish üchün , chintemeni en'güshterni ekilishtin ibaret xeterlik ishqa bel baghlaydu . Japa-mushehqettin , hérish-charchashtin qilche qorqup qalmaydu . U özining eqil-parasiti , bilimlik , danishmenliki bilen barliq tosqunlarni , xéyim-xeterlerni yéngip chiqidu . U axirida heqiqeten muddiasigha muwapiq nurghun yaxshi ishlarni qilip , kembeghel , ajiz , bicharilerni , tilemchilerni acharchiliqtin , yalingachliqtin qutuldurup , xelq ammisining qizghin hémayisige we alchishigha sazawer bolidu . Chong tékin yüksek xelqperwerlik idiyisige ige parlaq ghayiwi obraz bolup hésablinidu . Riwayette uningdin bashqa tékinning inisining obrazi teswirlen'gen bolup , u qolidin hich ish kelmeydighan , ichi tar , hesetxor , öz shexsiyiti , nam-shöhriti üchün her qandaq peskeshlik , yamanliq qilishtin yanmaydighan uchugha chiqqan shexsiyetchi , qaraniyet , süyqestchilerning wekili bolup hésablinidu . «Ikki tékin»ning hékayisi namliq bu eserni qara xuja uyghur xanliqi dewride yashighan melum bir uyghur teripidin sansikrit tilidin yaki xenzuchidin uyghur tiligha terjime qilin'ghan dep perez qilishqa bolidu . Bu kitab 80 bet , her bir bétide 7-8 qurdin xet yézilghan , 640 qurgha yéqin hejimge ige chong eser bolup , u hazir parijh milliy kütüpxanisida saqlanmaqta . Bu eser tépilip aridin 6-7 yil ötkendin kéyin (1914-yilliri) , pilliot bu eser üstidiki özining tunji qétimliq tetqiqat maqalisini élan qildi . Shuningdin buyan bu eser yawrupa we asiyadiki türkshunaslarning küchlük diqqet étibarini qozghidi . Ular bu eserni dunyadiki xilmu-xil tillargha terjime qilip , xelq'aragha tonushturghandin bashqa , köpligen ilmiy maqalilarni yézip , bu eser üstidiki öz mulahizilirini otturgha qoydi . Buningdin qarighanda ikki tékin riwayitining qedimki uyghur tilini , qedimki uyghur medeniyiti we edebiyatini , buddizmning uyghur medeniyitige körsetken tesiri we uyghur xelqining diniy étiqadi , chüshenchisi qatarliq muhim mesililerni bilish hem tetqiq qilishimizda neqeder qimmetlik medeniy yadikarliq ikenlikini biliwalghili bolidu . (abduraxman baqi )
Alip ertunga dastani «Alip ertunga» dastani uyghurlarning qedimki tarixiy dastani yaki éposidur . Eser qehrimani alip ertunga texminen miladidin burunqi 7-esirdin 8-esirgiche bolghan ariliqta yashighan uyghurlarning meshhur qehrimani we xaqanidur . Qedimki uyghurlar uni «qaplandek batur» dégen menide alip ertunga dep , tajik-parislar «afrasiyap» dep atighan . «Türkiy tillar diwani» da bu dastandin parchilar bérilgen . «Shahname» we «qudadghubilik» dastanlirida , newaining «tarixiy mülki ejem» namliq eserliride bu tarixiy shexs heqqide melumatlar bérilgen . (abduraxman baqi )


Idiqut mehkimisi sözlüki


«Idiqut mehkimisi sözlüki» lughet bolup , quchu dewride tüzülgen . Milletler neshriyati teripidin 1984-yili neshir qilin'ghan . Bu lughet ming sulalisi dewride tüzülgen bolup , qedimki uyghur tili bilen xenzu tilining sözlüklirini sélishturush xarektéridiki lughet . Uning nusxiliri nahayiti köp bolup , béyjingda töt xil nusxisi saqlanmaqta . (abduraxman baqi )
Maytiri simit «Maytiri simit» quchu dewri terjime edebiyatining yüksek namayendisi bolghan . 27 Perdilik drama esiri bolup buddizm eqidilirini asasiy téma qilghan . Bu eserning hazirqi zaman uyghur tilidiki nusxisi shinjang xelq neshriyati teripidin 1988-yili neshir qilin'ghan . Hazir «maytiri simit» ning dunyada alte xil qolyazma nusxisi bar . Uning ikkisi turpan sénggimdin , ikkisi turpan mortuqtin tépilghan . 1956-Yili qarasheher shikshindin tépilghan nusxisila aptonum rayunluq moziyda saqlanmaqta . «Maytiri simit» chong hejimlik eser bolup , qedimki uyghur yéziqidiki qolyazmilar ichide dewri eng uzun bolghan budda dini mezmundiki zor hejimlik sehne esiri . Bu eser mukemmel bedii shekil , konkrét obraz , mukemmel siyojhit weqeliki , janliq qedimki uyghur tili arqiliq mukemmel weqelikni bayan qilip béridu . (abduraxman baqi )


Altun yaruq


«Altun yaruq» quchu uyghur xanliqi dewri medeniyetige tewe . Bu eserning ismi «altun önglük yarugh yaltiraqliq qutta kötürülmish nom ilig atligh nom bitig» (altun nur chéchip hemmidin yuqiri orunda turidighan shahane eser) bolup , u 10-esirde beshbaliq (jimsar) liq edib singqu seli tutung teripidin xenzuchidin qedimki uyghur tiligha terjime qilin'ghan . Bu eserde budda dinining janliqlarni azabtin qutuldurush eqidisi ekis ettürülgen . Bu eserni maluw 1909- , 1910-yilliri gensuning sériq uyghurlar rayunidiki wangfugu budxanisidin qolgha chüshürgen . Uning likok teripidin turpan we dünxuangdin tépiwélin'ghan qedimki uyghur tilidiki anche tolluq bolmighan 2- , 3-nusxilirimu bar . (abduraxman baqi )


Chashtani élig beg


«Chashtani élig beg» qissisi uyghurlarning uzaq tarixqa ige foloklor miraslirining biri . U 1914-yili turpandin tépilghan . Eser qehrimani chashtani élig beg qedimki uyghur qebililirining jinlarning yawuzluqi tüpeylidin duchar bolghan késellik apiti we azab-oqubetlik hayatidin qutulup , ténich , erkin yashashtin ibaret arzu-ghayisige simwol qilin'ghan . Qehrimanliq , ittipaqliq , kolléktiwizimliq roh yüksek derijide medhiylen'gen . (abduraxman baqi )
Dede qurqut dastani «Dede qurqut» dastani qedimki uyghur we türki tilliq xelqlerde bu dastanning siyujhiti 8- 9-esirlerde qelemge élin'ghan . Eserde oghuz qehrimanliridin , bayandirxan , qaraxan we bashqilarning ish-izliri bayan qilinidu . Danishmen dede qurqut (qurqut ata) din ibaret ghayiwi obrazning eqil-parasiti medhiylinish bilen xelqning erkinlik we nijadliq ghayisi ipadilen'gen . (abduraxman baqi )


Peziletlik sheher ahalisi we uninggha kéreklik bolghan adil padishah toghrisida


Bu eserni ebunasir uhemed farabi (iladiye 870-950) yazghan bolup , buningda «peziletlik sheher ahalisi we uninggha kéreklik bolghan adil padishah» üstide noqtiliq toxtilip , özi yashighan ijtimaiy jem'iyetning omumiy qatlimini inchkilik bilen opratsiye qilip , padishahning adil bolushining lazimliqi , xelqqe adil siyaset yürgüzüshning zörürlüki , xelq ammisining qanun-tüzüm , emir-permanlargha angliq riaye qilghandila , andin «peziletlik sheher ahaliliridin» bolalaydighanliqidin ibaret tématik mezmun algha sürülgen . (abduraxman baqi )


Diwani Lughet-it Türk


Mezkur lughette 11-esirde yashighan ulugh uyghur alimi , tilshunas we edib mehmud qeqeri bu dewrde ilim-pen tili dep atalghan ereb tili bilen türkiy tilini «beygige chüshken ikki attek» kétiwatatti dep teswirleydu . Siyasiy munasiwet , iqtisadiy alaqe , medeniyet almashturush éhtiyaji bilen ereb abbasiylarning hökümran dairliri , soda-sanaet sahesi we ilim-meripet ehli türkiy tilini öginish zörüriyitini chongqur hés qilmaqta idi . Mehmud qeshqeri ene shu .Éhtiyajning hkddisidin chiqishqa bel baghlap tekshürüsh , tetqiq qilishqa kirishidu . «Xaqaniye» ölkisini (jümlidin qeshqeriye , ili , yette su we issiq köl boylirini) qirghiz , tatar dalilirini , bulghar , qipchaq sehralirini , sherqiy uyghur sheherlirini , yézilirini kézip , türkiy tilida sözleshküchi asasiy qebile aymaqlarning tilliri bilen inchikilep tonushidu . Türlük til pakitlirini , shéir-qoshaqlirini , maqal-temsillirini , chirayliq söz-ibarilirini toplaydu . On nechche yilliq emeliy ilmiy tetqiqat asisida retlep chiqish arqiliq miladi 1072-1072-yilliri ereb lughetshunasliqining yéngi usulliridin ilgharraq usul bilen , ereb élipbesining tertipi boyiche , türkiy til bilen ereb tilining izahatliq sélishturma lughiti «diwani lughetit türk»(«türkiy tillar diwani») namliq üch tomluq qamusni yézip chiqidu . Eserning mezmuni türkiy tilida köp ishlitilidighan sözler , gramatikiliq qaidiler , herbiy-memuriy atalghular , yéza igilik , yémek-ichmek , maliye-soda , qol hünerwenchilik , tibbiy dorigerchilik , haywanat , ösümlük we asman jisimlirigha dair skzler , qebililer , muhim jughrapiyilik namlar , qedimki zamandiki xelq dastanliridin parchilar , shéir-qoshaqlar , maqal-temsiller we riwayetlerdin ibaret keng dairini öz ichige alghan . Mehmud qeshqeri «diwan» ni baghdatta qayta tüzetkendin kéyin , texminen 1076-yili baghdad xelipisi obulqasim abdulla muqtedi biemrullagha teqdim qilghan . Bu kitabni shinjang xelq neshriyati abdusalam abbas , ibrahim mutiiy qatarliqlarning neshirge teyyarlishi bilen 1984-yili 1-ayning 1-küni neshr qilin'ghan . (abduraxman baqi )


Qutadghubilik


Yüsüp xas hajip (20 / 1019 – 6 / 1085) qaraxaniylar xanliqi zamanisi (?850 – 1212) da ötken mutepekkur sha'ir bolup , balasaghunda tughulup , qeshqerde yashap , shu yerde wapat bolghan .
Yüsüpning «qutadghubilik» namliq dastani 1069 – 1070 – yilliri qeshqerde yézilghan . 85 bab , 290 ,13 misra .
«qutadghubilik» uyghur medeniyet tereqqiyatining muqerrer netijisi , köp dewrlik uyghur ziyaliylirining küresh qilip ijtihat bilen qolgha keltürgen medeniyet durdanisi . U bir pütün medeniyet hawasida , merkezlik hem konkrét halda uyghur medeniyiti ilmiy idiyisini gewdilendürüp , buning bilen özining uyghur medeniyet tarixidiki tewretkili bolmaydighan ornini tikligen .
Meyli idiyiwi mezmun , meyli bedi'iy shekildin qarighanda , «qutadghubilik» ottura esir uyghur shé'iriyitining tipik nemunisi bolup , u asasliqi qaraxaniylarning ijtima'iy ré'alliqi we uyghurlarning eyni chaghdiki ang halitini eks ettürüp béridu . Omumen , qaraxaniylar xanliqining ijtima'iy turmushi we qedimki uyghurlarning ang qarshi «qutadghubilik»ning asasiy mezmunini hasil qilghan .
«qutadghubilik»te adalet gewde qilin'ghan barawer , inaq we xatirjem ghayiwi jem'iyet süretlen'gen . Xisletlik yéri shuki , mu'ellip eserde mundaq ghayiwi jem'iyetni süretlesh bilenla qalmay , yene bu ghayiwi jem'iyetke baridighan yol üstide dadil izden'gen . Bu yol qanun , exlaq we bilimdin ibaret . Qanun — bu ghayiwi jem'iyetni yölep turidighan térek . Exlaq — bu ghayiwi jem'iyetning ichki böleklirini tutashturidighan rishte . Bilim — qanunning ishqa éshishi , exlaqning hörmetke érishishini kapaletlendüridighan tüp asas .
Dastan weqeliki bashtin – axir dégüdek üch chong munasiwetke wekillik qilghuchi töt pérsonazhning öz'ara sözlishishi we munazirisi asasigha qurulghan bolup , mu'ellip mushundaq sözlishish we munaziriler arqiliq jem'iyette yüz bériwatqan herxil mesililer heqqidiki özining ijtima'iy , pelsepiwi pikirlirini bayan qilghan . Jem'iyettiki herxil tebiqe , gurunglarning orni , hökümranlarning ulargha tutqan pozitsiyisi , jem'iyetning ichki ehwali — ijtima'iy tereqqiyatining ilgirilishige küch chiqirip we uning medeniyet terghibatchiliq rolini oynap , medeniyet jewherlirini mujessemlep chiqqan . Shundaq bolghachqa , u aldi bilen öz dewrining , medeniyitining yuqiri pellisige wekillik qilidighan shahane eser süpitide gewdilinip turghan .
«qutadghubilik» te merkiziy idiye merkezlik we gewdilik ipadilinish üchün toqquz neper pérsonazh obrazi yaritilghan . Ularning ichide küntughdi , aytoldi , ögdülmish , odghurmish qatarliq töt neper pérsonazh asasiy obraz bolup , ular toghruluq tepsiliy teswirler bérilgen .
Küntughdi qanun , adaletning simwoli qilin'ghan . U bilimlik , iqtidarliq , istédatliq adil hökümran , «kim eqil – parasetlik bolsa , uni yükseldüridighan» , «etrapigha dunyadiki herxil idrakliq , bilimlik kishiler zich toplan'ghan» , «elni tüzep , ongshap n xelqni béyitqan , uning zamanida böre bilen qoy bille su ichken» ulugh shexs süpitide oqurmen tesewwurida gewdilinidu .
Dastanda aytoldi küntughdi iligning weziri bolup , bext – sa'adet simwoli qilin'ghan . Ögdülmish aytoldining oghli we iz basari , u bilim we eqil – parasetning simwoli . Odghurmish küntughdi iligning memlikitide bir gharda pinhan turmushni tallighan zahid bolup , qana'et we aqiwetning simwoli qilin'ghan .
Démek , yüsüp xas hajip «qutadghubilik»te özining bir pütün ijtima'iy , siyasiy , idiyiwi sistémisini mana mushu töt asasiy pérsonazh arisidiki söhbet , munazire we dramatik toqunush jeryanigha singdürüp , jem'iyetni , jümlidin döletni qanun , bilim we exlaq – pezilet bilen idare qilish heqqidiki bir qatar ghayiwi qarashlirini ipadiligen , öz dewridiki ré'alliqni islah qilishqa qaritilghan bezibir ijtima'iy teshebbuslirini otturigha qoyghan . Ré'alliqni perdazlap körsetmestin , belki uningdiki mewjut illetlerni dadilliq we rehimsizlik bilen pash qilghan hem sökken , adaletlikler , peziletlikler , bilimlikler hem istédatliqlar köp bolghan ghayiwi bir dölet qurush arzusini ipadiligen .

Etebetulheqayiq


Ehmed yüknekining toluq ismi edib ehmed binni mehmud yükneki . U texminen qaraxaniylar xanliqining axirqi mezgilide yashighan . U ema sha'ir bolup , uningdin «etebetulheqayiq» (heqiqetler bosughisi) namliq dastan miras qalghan . Bu eserning yene «hibetulheqayiq» (heqiqetler sowghisi) dégen namimu bolghan .
Sha'ir öz esirini «türkiy kitab» dep atighan . Edib ehmedtin kéyinrek ötken emir arslan xojatarqan dégen kishi eserning axirigha yazghan ilawiside mundaq uchurni qaldurghan :
Tamami erur kashgher tili bile ,
Aytmish edib riqqati dil bile ,
Eger bilese kashgher tilin her kishi ,
Bilur ol edibning nekim aytmishi .
«etebetulheqayiq» 14 bab , 484 misradin terkib tapqan . Uninggha kéyinrek bashqilar teripidin yene üch parche shé'ir qoshulup 512 misragha yetken .
Dastanda bilim , exlaq , adalet toghrisidiki qarashlar chirayliq bedi'iy til we mukemmel shé'iriy shekil arqiliq ipadilen'gen .
Sha'ir bilim , ilim – meripetning orni , roli qatarliq mesililer toghrisida chongqur , obrazliq pikir qilghan . Sha'ir dastanda exlaq mesilisi toghrisida köp toxtalghan . U ilim – meripetke , bilim élish üchün tirishqan kishilerge , merdlik , kemterlik , köyümchanliq , adaletlik , insanperwerlik qatarliq insaniy xisletlerge qizghin medhiye oquydu . Bilimsizlik , toxu yüreklik , qabahetlik , tekebburluq , wapasizliq , xesislik , ach közlük qatarliq illetlerni qattiq eyibleydu . ① «ehmed yükneki , «etebetulheqayiq» , milletler neshriyati , 1980 – yil neshri .»


Xemse Newa'i


«xemse» ijadiyiti — sherq edebiy oyghinish dewride barliqqa kelgen yirik edebiy éqim bolup , elishir newa'i «xemse» yézish riqabitige qatniship zor utuq qazinip «xemse newa'i»ni yézip chiqti . «xemse newa'i» qisqartilip «xemse» depmu atilidu . Newa'i bu eserni 1483 — 1485 – yilliri hérat shehiride uyghur – türkiy tilida yézip chiqqan . Uninggha töwendiki besh dastan kirgüzülgen : ① «heyretul'ebrar» (yaxshi kishilerning heyranliqi) ② «perhad we shérin» ③ «leyli we mejnun» ④ «seb'i seyyare» (yette seyyare) ⑤ «seddi iskender» (iskender sépili) . Bu besh dastan jem'iy 52 ming misradin teshkil tapqan .

tonushturghini bek obdan, kishini oqughudek qilghan.
köchürüp basqiningizgha rehmet