Alimjan,Saqilingizgha Rehmet

 
 
2010-yili yurtimizgha da’ir axbarat xewerliri ichide uyghur kawapchi alimjanning«junggoni
tesirlendürgen 10 shexis›»ning biri bolup bahalinip ,qiziq nuqtiliq axbarat
shexiske aylan’ghanliqi hemmining diqqitini tartti.



Hemmimizge melum bolghinidek alimjan guyju ölkisining bijyé shehéride sekkiz yil
kawapchiliq qilip tapqan 100ming yuendin artuq pulni shu yerdiki a’iliside
qiyinchiliqi bar 100din artuq oqughuchining xatirjem oqushigha i’ane qilghan we
shu yerdiki aliy mektepte oqush mukapat puli tesis qilghan.Shinxua axbarat
torining bu heqte tarqatqan axbaratidin melum bolushiche,u bir ziq kawaptin köp
bolghanda üch mochendin ikki mochen’giche payda alalaydiken ,uning a’iliside
qiyinchiliqi bar 100din artuq oqughuchining xatirjem oqushigha i’ane
qilghan100ming yuendin artuq pulni tépishi üchün 300ming ziqtin artuq kawap
sétishigha toghra kélidiken.Derweqe bu kishidin ajayip sewirchanliq,chidam,keng
qorsaqliq telep qilidighan japaliq ish.Téléwizorlarda körsitilishiche alimjan
bu nishan’gha yétish üchün kurushkigha qattiq nanni sélip üstige qaynaq su
quyup ichip shunche addiy sadda yashaptu.Hetta uning ijare alghan öyidimu
qolgha chiqqudek mal-mülkiningmu tayini yoqken.
 
 
 
Saxawetlik kawapchi alimjanning ish-izliri axbarat wastilirida tarqitilghandin kéyin
jem’iyette küchlük tesir qozghidi.Jümlidin shinjang uyghur aptonom rayonluq
partkomning shujisi jang chunshiyenmu uninggha atap bir bélet tashlidi we uni
qobul qilip barmaqlirini barmaqlirigha tekküzüp turup ,uning bélen dosit
bolidighanliqini bildürdi. Shuji jang chunshiyen yene uninggha öz yénidin
10ming yüen chiqirip ,5ming yüenni uning toy ishigha ishlitishini ,qalghan
5ming yuenni anisigha bérip qoyushni tapilidi.



Dostluqqa yaraydighan jang chunshiyen shuji gépide turup alimjan’gha her jehettin
ghemxorluq qilishni toxtatmidi.2011-yili 2-marit alimjan pichanliq «kroran
güzili»patigül bilen toy qilghanda pichan nahiysining hakimi perhat qadirmu
toygha keldi.Jang chunshiyen toydin xewer tépip uni tebriklidi hem 11-mart küni
merkiziy milletler unwrsittini pۅttۅrۅp
béyjingda turuwatqan;Uyghurche,rusche,xenzuche,iglizche naxshilarni wayigha
yetküzüp éytish bélen nam chiqiriwatqan shinjangliq yash rus naxshichi abliz.Né
ni mexsus teklip qilip béyjingda «ikki yighin»gha qatnishiwatqan wekillerge
«yaxshi bala alim»dégen naxshini éyittquzup alim rohini paytextte teshwiq
qildi... Kishi qelbini hayajan’gha salidighan bundaq karténilar talay közlerdin
hayajan yashlirini tökküzmey qalmidi.
 
 
 
Alimjanning hékayisi derweqe jem’iyette nurghun ijabiy tesirlerni qozghidi.U heqtiki
baha-munazirler hélihem éghizdin éghizgha köchmekte. Bir tordashning inkasida
yézishiche, alimjanning özidiki aliy janab roh we séxiliqi,aq köngüllüki
arqiliq ichkiri ölkilerdiki qiyinchiliqi bar xenzu oqughuchilargha yardem
qilish bedilige ichkirdiki uyghurlarning obrazini qayta tikleshte mohim rol
oynighanliqini tolluq mu’eyyenleshtürüptu.Shu tordashning inkasidin qarighanda
,ilgiri ichki ölkilerge chiqqan uyghur yanchuqchilar we zeherlik chékimlik etkeschilirining
qanunsiz qilmishliri tüpeyli uyghurlar ichkirige barsa yataq
alalmaydighan,aptobuslarda uyghurlarni körsila somka ,yanchuqlirigha agah
bolidighan weziyet shekillinip ichkiride oquwatqan we xizmet qiliwatqan
uyghurlarni osal ehwalgha chüshürüp qoyuptiken.Emdi alimjan bu haletni
özgertishte mohim rol oynaydiken.



Alimjanning pezilet-xisletliridin tartip hemme terepliride ijabiy gepler bolundi.Emma birla
nerse bashqilarning diqqet neziridin chüshüp qalghandek qilidu.U bolsimu
alimjanning saqili.Men bu maqalemde mexsus alimjanning saqili heqqide
toxtalmaqchi.
 
 
 
Uyghurlarda «er körki saqal,söz körki maqal»deydighan maqal-temsil bar. Alimjan özige
shundaq yarishimliq saqal-burut qoyghan heqiqi uyghur yigitlirining qiyapitini
namayen qilip,bizge xuddi «ghérip-senem»kino-opérasidiki ghéribni esletmey
qalmidi.



Uyghur yigitliride alimjandek saqal-burut qoyush bizning en’enimizde chongqur yiltiz
tartqan bolsimu emma hazirqi zaman’gha kelgende bundaq qiyapettiki yigitlirimiz
barghanséri azlap yoqning ornigha chüshüp qaldi.Buning nurghun sewebliri
bolushi mumkin.Buning ichidiki saqal-burutlargha qoyulghan séyasiy chekliminimu
chetke qaqqili bolmaydu,elwette.
 
 
 
Jem’iyitimzde bimehel saqal-burutlarning sezgür siyasiy tüs élip ,shundaqlarning talay
talapet-awarichiliqlargha yoluqqanliqi hemmige ayding mesilige aylinip
qaldi.Saqal-burut qoyghanlardin bihude gumanlinish,ularni milliy
bölgünchi,térorchilar bélen baghlap chüshinish,hetta uni siyasiy tüs alghan
buyruq boyiche cheklesh qilmishliri ewj élip selbiy tesirlerni peyda qildi.



Uyghurlar jungxua xelq jumhuriyitidiki islam dinigha’étiqad qilidighan qanunluq
girazhdanlardur.Ularning saqal-burut qoyushining melum arqa körünishi we asasi
yoq emes.Islam hedisliride möminlerning saqal qoyushining sünnet ikenliki éniq
körsitilgen.Mesilen jungxua xelq jumhuriyitining qanunluq neshir efkari bolghan
merkiziy milletler neshiriyati 1988-yili béyjingda neshir qilghan
«sehihulbuxari jewherliri we qestelani sherhi»namliq kitabning 282-bétide
pakiz,retlik,yarishimliq saqal-burut qoyush heqqide mezmunlar bérilgen.Islam
sheri’etliridiki nurghun sünnet-wajiplar yillarning ötishi bélen milliy
örp-adetler terkibide özliship uyghur millitining turmushigha singip
ketken.Shunga saqal-burut mesilisige noqul diny nuqtidinla mu’amile qilish bir
tereplimilikni bisharetlep qoyushi mumkin.U yene qoyuq milliy örip-adet
tüsinimu alghan.Yene kélip saqal-burutni özi islam dinigha étiqat qilsimu emma
islam dinidiki sünnet-wajiplarni beja keltürüshtin mustesna qalghan hetta islam
dinigha yat bolghan qewimdikilermu qoyidu.Eqellisi qilche diniy tüs almighan
atézimchilarmu buningdin mustesna emes.
 
 
 
 
 
Yene kélip uyghurlarning saqal -burut qoyush adetliri noqul islam dini
kirgendin kéyinla peyda bolghan emes.Ottura iqlimning yiraq xen sulalisi
dewridiki tarixiy wesiqiliride ottora iqlimning shimalidiki bipayan zminda
yashiعuchi millet( hazirqi shinjangni öz ichige alghan keng ottura asiya rayonliridiki
türkiy qewim)ler”xu“）（胡lar dep
atalghan.Bu yerdiki”xu“）胡（lar hazirqi
uyghurlarning étnik menbesini teshkil qilghuchi qedimki,hon,kéyiki oghuzlarni
körsitetti.Uning üstige xenzu tilidiki ”xu“）胡（dégen
sözning esli menasimu ”saqal-burut“bélen biwaste munasiwetlik.Bu uyghurlarning
saqal-burut qoyush aditining miladidin burunla omumiyliship bolghanliqini
körsitidu.Tang sulalisi dewrige kelgende ottura iqlimning paytexti bolghan
chang’ende bimehel uyghurche yasinish,uyghurche ghizalinish we uyghurche
naxsha-usul bélen meshxul bolush taza moda bolghan.Bu öz nöwitide yene
uyghurcheyasinish-kiyinishning mohim terkibi qismi bolghan saqal-burut
qoyushnng moda bolghanliqinimu chetke qaqmaydu.





Emma,saqal-burut bügünki künde yurtimizda gerche omumyüzlük bolmisimu emma
ayrim ehwalda esli din teriqetchiliri bolmish talibanlarning,milliy
bölgünchilerning hetta térorchilarning belgüsi qatarida mu’amile qilinip ,kelse
kelmes gumanlinish,yeklesh,kemsitis,tizimlash,suraq qilish hetta mejburiy
yosunda chüshürgüzwétishtek qilmishlar dawamliship kelmekte.
 
 
 
Durus ,talibanlarni öz’ichige alghan esli din teriqetchiliri we bashqabirqisim
qanunsiz dep qaralghan islam teshkilatlirining sahibliri
saqal-burutluq,abayiche kiyin’genliki üchünla yurtimizdila emes yene élimiz
hetta dunya miqyasidimu shundaqlargha alahide sezgür mu’alime qilishni shu
rayonlarning amanliqi,muqimliqi we asayishliqi nuqtisidin toghra chüshenmey
bolmaydu.



Emma, saqal burut qoyghanlar we saqal-burutluqlarning hemmisiningla milliy
bölgünchi,térorchi bolup kétishi natayin .Dölitimizning tüp dölet tüzülmisi
sotsiyalizim,köresh ghayisi komunizim.Dölitimiz téxi bu tüp dölet tüzülmisidin
we kumunizim ghayisidin tewrep qalghini yoq.Del shu sotsiyalizim we kumunizim
herkitining dunyawi pishwaliri bolghan markis,én’gilislarningmu shundaq körkem
we uzun bombursaqal- burutliri bolghanken.Ularning deslepki ghayisini emelge
ashurghan léninningmu saqal buruti bolghan,sitalinning saqili bolmighan bélen
shundaq yarashqan tolghima buruti bar’idi.Biz eshu dahilarning resimlirini
tamlargha chaplap,ularning idiye –nezeriyilirini ögünüshni bir künmu toxtitip
qoyghinimiz yoq. Bizning nezerimizde ular saqal –burutluq bolghanliqi üchünla
gheyri éqimdiki kishiler emes,belki pütün dunya puroltarlirining ulugh
dahiliri,xelq’ara komunizim herkitining pishwaliridur.Ularning saqal-burutliri
dunyawi komunizim,sotsiyalizim ishlirining tereqqiyatini ilgiri sürse sürgenki
uninggha putliship qalghan emes.
 
 
 
Dölitimizni élip éyitsaq,jnggo we dunyada birdek«junggo medeniyitining rohi»dep nam alghan
büyük ölima kongzinngmu uzun saqili we buruti bolghan.Méngzidin tartip
simachen’giche,wang gowéydin tartip lushün’giche bolghan medeniyet
serkerdilirining héch biri kosa emes idi.‹‹junggoning dölet atisi››dep nam
alghan sun jongshenningmu buruti bar idi.Uzun sinaqlardin ötken pishqedem
purolétariyat inqilapchisi dong biwumu b d t ning qurulush yighinigha
saqal-buruti bélen barghan.



Junggoning azatliqi üchün qan kéchip köreshken ,hörmetke sazawer dahi we mahir déplomat ju
énleymu uzun seper waqtida qoyuq hem yarishimliq qilip saqal-burut qoyghan.Eng
keskin inqilapchi xé longmu burutluq idi.Junggoning ressamliq sahesidiki
tewerrük ustaz jang dachiyen ependiningmu shundaq uzun saqal-burutliri bolghan.
 
 
 
Téximu ehmiyetliki,2010-yili 11-ayda kongzi hezretning saqal-burutliri yelpünüp
turghan berdem halettiki nechche on gez igizlikti heykili béyjing shehrining
eng awat merkiziy kochisi bolghan chang’en kochisidiki dölet muziyining aldida
qed kötürüp ,sun jongshenning burutluq heykilige hemra bolup dunyagha yéngi
bisharetlerdin shepe bermekte.Bu bisharetler öz nöwitide yene saqal-burutning
siyasiy bilen, bölgünchilik,térorluq bélen munasiwetsiz bolupla qalmay yene
eksiche büyük birlik,ittipaqliq,inaqliq,rehimdillik we keng qorsaqliqni asas
qilghan dunyawi éqimgha maslishishtimu kem bolsa bolmaydighanliqini
ispatlidi.Démisimu junggo diplomatik munasiwet ornatqan nurghun döletlerning
rehbirimu saqal-burutluq.Junggoning yéqin dosti bolghan kastiro,kazaféy,xujimin
we bashqa ereb döletlirining rehberlirimu ene shundaq .





Junggoluqlarning eyni yillidiki yapon’gha qarshi urishigha xalis yardem bérish
üchün ariliqni yiraq körmey kanadadin junggogha kelgen doxtur bétyunningmu
saqal-buruti bar idi.Shunche addiy-sadda ,semimiy bolghan u kishining
saqal-buritimu yoldash mawzédongning «yoldash bétyonni xatirleymiz»namliq hemme
kishige yada bolup ketken ölmes esirini yézishigha we bu zatning heykilini
turghuzishigha azraqmu kashilaqilmighan’ghu?
 
 
 
Nezirimizni yenimu yiraqqa tikip, bu mesilige dunyawi nuqtidin jawab izdisek
aléksadér,aréstotél,shékispir,mékilanjilo ,pa’ol qatarliq dunyaning séyasiy
,ijtima’iy pen sahesi shundaqla din-ilahiyetshunasliq sahesidiki alemshumul
muweppeqiyetlerni yaratqan ni-ni saqal-burutluq géganitlani démigendimu dunya
téxnilogiye saheside alemshumul netijilerni yaritip,insaniyetke ghayet zor
töhpe ata qilip, ularning müshkilatlirini köp asanlashturghan tebi’iy pen alimliridin
:dunyada tunji metbe téxnikisini keship qilghuchi guténbérg,nisbilik
nezeriyisining ijatchisi éynishtiyin,tunji bolup inéritsiye qanuni we
téléskopni keship qilghuchi galiléy,tedriji tereqqiyat nezerisining asaschisi
darwin,makséwil tenglimisi we éliktromagntizmning asasiy qanunini keship
qilghuchi makséwil,ayrupilan ijat qilghan chong rayit,dunyada narkoz qilishni
tunji opratsiyide qollan’ghan wilyam morton,téléfonni keship qilghan aléksandér
bél,tunji dwégatélni yasighan otto, xnurini bayqighan réntgén, seyyarilerning
herket qanunini bayqighan képlér...Qatarliq teb’iy pen alimlirining hemmisila
saqal-burutluq alimlar idi.Ularning bu alemshumul muweppeqiyetliri
saqal-burutning ilim-pen tetqiqatigha , jem’iyet tereqqiyatigha qilche
putlashmaydighanliqini ispatlashqa yéterlik pakit bolalaydu.



Tang sulalisi hakimiyitide 40yil emel tutup tang sulalisini birlikke keltۅrۅsh
we tinjitish ishliri ۅchۅn tۉhpe qoshqan chöbe qali,gۅzel tengri
téghigha muhebbet baghlap «chégra naxshisi»ni yazghan meshhur sha’ir li
bey,«gheribke sayahet xatirliri»ni yazghan yolligh chusey,yuen
dewridiki«tériqchiliq-pilichilik asasliri »dégen kitabni yazghan uyghur agranom
tömür tüwrük,ching sulalisi dewride shinjanggha sۅrgün
qilin’ghan dangliq edib,katologshunas,delilshunas ölima ji shawlen,turpandiki
sulayman wang munarining aldidiki wetenperwerlik roh namayen qilinip heykili
tiklen’gen imin xojia, ghulja nahiyisining qash deryasi éghizigha heykili
tiklen’gen wetenperwer milliy qehriman lin zéshü,wetenning birlikini qoghdash
yolida hayatini teqdim qilghan qumul wangi- muhemmet béshir chingwang (liyu
changming,ju shuenler tüzgen «shinjang tarixidiki meshhur shexisler»dégen
kitabning 4-qismining110-bettin 116-betkiche qaralsun) larning hemmisi saqal
-burutluq meshhur zadlar idi.Ularning beziliri yurtimizdin ottura iqlimgha brip
töhpeqoshsa, beziliri ottura iqlimdin yurtimizgha klip töhpe
qoshqanlardur.Ulardiki saqal-burutmu héch qachan milletler ara ittipaqliqqa,bir
pütünlükni saqlash iradisige,medeniyet almashturushqa,öz’ara yardem bérish
rohigha tosalghu bolup baqqan emesqu?
 
 
 
 
 
Yene’özimizdin élip éyitsaq ulugh,toghra,shereplik junggo kuministik
partiyisini chin qelbidin hémaye qilip,murekkep weziyet we chigish mesliler
aldida qilche ikkilenmey kompartiye bélen bir septe turup shinjangni ténich yol
bélen azat qilishqa küch qoshqan, shinjangning azadliqtin kéyinki tunji re’isi
burhan shehidiningmu buruti bar’idi.Dahiy mawzédongning tonushturishi bélen
junggo komunistik partiyisige eza bolghan ,komunistik partiyining toghra
rehberlikide shinjangdiki her millet xelqini ittipaqlashturup, pütün memliket
xelqi bélen bir septe sotsiyalistik qurulush élip bérishigha rehberlik qilighan
dölet rehbirimiz seypidin eziziningmu buruti bar idi.Emeliyet shuni
ispatlighanki,meyli burhan shehidi bolsun yaki seypidin ezizi bolsun ularning
buruti héchqachan idiye we herkette bashtin axir junggo komunistik partiyisi
merkiziy kométiti bélen birdeklikni saqlishigha putlikashang bolghan emes.



Hetta, kériyelik saqalliq boway qurban tulumning eyni yilliri xorjinigha qoghun
sélip éshek bélen béyjinggha bérip dahi mawzédongni yoqlimaqchi bolghanliqidek
kishini tesirlendüridighan bu hékayinimu pütün memliket xelqi bilidu. Buningdin
qurban tolumdek aq köngül,semimi,keng qorsaq uyghur xelqining gerche
saqal-buruti bolsimu emma hlihem téximu sap,téximu küchlük ,téximu chongqur
méhri muhebbiti bélen dahilarni ,kompartiyini hémaye qilidighanliqini ,
söyidighanliqini ,sadaqetning saqal-burut bélen ölchenmeydighanliqini,uning
bélen munasiwetsiz ikenlikini ispatlighanliqini körüwélish mumkin’ghu? Xoten
shehrining xelq meydanigha tiklen’gen dahi mawzédong bélen qurban tolumning
semimiylik yéghip turghan halitini ekis ettüridighan heykel buning ipadisi
emesmu?
 
 
 
Ré’alliqimzgha qarisaqmu, memliket boyiche armiyini hémaye qilish nemunichisi bolghan kucha
nahiye aghu yézisining len’ger kentidiki 70nechche yashliq qadir baqi bowaymu
shundaq chirayliq ,sipta saqal burutliri bélen bash shuji,dölet re’isi ,herbiy
ishlar komététining re’isi xujintawning semimiy qobul qilishigha muyesser boldighu?Saqal-burut
bu bowayning xu jintaw janabliri bélen qol éliship körüshishige we shunche
yillardin béri armiyini hémaye qilishqa da’r shunche ehmiyetlik ishlarni
qilishigha azraqmu putlashmaptighu?



Köz aldimizdiki ré’alliqni misalgha alghinimizda, alimjan özining emeliy herkiti
bélen bu jehette yene bir qétim eng yaxshi jawap qayturdi.Alimjanning saqilimu
uning milletler ittipaqliqini kucheytish,qiyinchiliqi barlargha millet ayrimay
yardem qilish,wetenni qizghin söyüshtek aliy janap rohigha héchqandaq selbiy
tesir körsitelmidighu?
 
 
 
Döletlik milletler ishliri kométitgha qarashliq milletler ittipaqi zhurnalliri
neshiriyatidiki bir mektepdishim we sabiq xizmetdishimning dep bérishiche ,u
paytexttiki bir qétimliq chong pa’aliyetke qatnishiptu.Pa’aliyet axirida dölet
rehberliri her qaysi millet wekilliri bélen resimge chüshmekchi boptu.Emma,
milliy puraqni ipadileydighan keypiyatni gewdilendürüsh meqset qilin’ghan bu
xatire resimge milliyche kéyin’gen we turqidin milliy alahidilik gewdilen’gen
milliy yoldashlarla muyesser bolalaptu.Mektepdishimning qoyuqqina buruti shu
qétim es qétip uni aldinqi rette turup dölet rehberliri bélen resimge chüshüsh
pursitige érishtürüptu.2004-yili byjingda uyushturulghan merkezge biwaste
qarashliq axbarat orunlirining tayanich xadimlirini terbiylesh kursigha
qatnashqan waqtimdimu men dölet rehberlirining buheqtiki qarashlirining qanun
bélen birdeklikke ige ikenlikini hés qilip yetkenidim.Men u yerde saqal- burut
qoyiwalghan,renggareng milliyche kiyiniwalghan nurghun ademlerning bimalal rohi
halitini körüp heyran qalghanidim.



Démek,bizning dölet qanuni we partiymizning milliy séyasetliride saqal-burutlarni
chekleydighan madda we mezmunlaryoq.Eksiche «jungxua xelq jumhuriyitining
asasiy qanuni»,«jungxua xelq jumhuriyitining milliy téritoriyilik aptonomiye
qanuni »we junggo kuministik partiyisining milliy séyasetlirining hemmisidila
junggodiki milletlerning hemmisining qanun aldida bap-barawer
ikenliki,milletning chong-kichik yuquri-töwen dep ayrilmaydighanliqi,az sanliq
milletlerning öz milliy til-yéziqini ishlitish,milliy örip adetlirini saqlap
qélish,rawajlandurush hoquqigha ige ikenliki,uni herqandaq orun we shexisning
herqandaq waste bélen cheklesh we boghushigha bolmaydighanliqi qanunlashqan
maddilar boyiche éniq chüshendürülgen.Buningdin saqal-buruti barlarni
sürüshtürüsh,tizimlash,soraq qilish,mejburiy chüshürgüziwétishning héchqandaq
qanuniy asasining yoqliqi mana men dep chiqipla turuptu.Mubada saqal-burut
rastinla séyasiy mesilige ,wetenning birlikige ,muqimliqqa chétilidighan ish
bolsa ulugh wetenning büyük birlikini ishqa ashurushqa izchil putlikashang
bolup kéliwatqan teywendiki yuquri qatlam séyasiy erbaplirining éngikinimu bir
qétim silap béqishqa toghra kélidu.
 
 
 
Aldinqi yillarda torda mundaq bir téma küchlük munazire qozghidi: kucha nahiyisining
melum yézisidiki mektepke nahiyilik ma’arip idarisidin rehberler tekshürüshke
bériptu.Derisxanining témigha chaplan’ghan mehmut qeshqeriyning
saqal-burutluq,sellilik resimini körgen idarining xenzu rehbiri qattiq xapa
bolup, resimni yulup élip purlap tashlaptu.Bir chette turghan uyghur mupettish
yerde purlaqliq turghan resimni tépip yiraqlargha apiriwétiptu.Emeliyette eshu
janabiy rehberler mehmut qeshqerining saqal-buruti bélen
markis,én’gilis,lénin,sitalinlarning saqilini oxshash körmigen.Héch bolmighanda
mehmud qeshqerining saqilini yaqturmighan yaki uni séyasiylashturushqa
urun’ghan.Mehmut qeshqeri rastinla ular oylighandek séyasiy jehettin endishe
qilip ketküdek ademmu?Mundaqche éyitqanda, bu kishi milliy bölgünchi yaki
térorchimu?



Liyu changming, ju shuenler tüzgen «shinjang tarixidiki meshhur shexisler»dégen
kitabning 2-qismida mehmut qeshqeri sizghan yumulaq shekildiki ottura asiyaning
jughrapiyilik xeritisi heqqide mundaq yézilghan:«mehmut qeshqeri shimaliy
junggodiki liyaw sulalisini ‹chin›,ottura tüzlengliktiki song sulalisini
‹tabghach›,yeni ‹machin›(chong chin),qeshqerni merkez qilghan xandanliqning
téritoriyisini ‹töwenki chin› dep atighan.‹tabghach›we ‹chin›nning junggoni
körsitishi aptorning qaraxaniylar xanliqi bélen ottura tüzlenglikning qedimdin
buyan chin-junggodin ibaret bu chong a’ilining ortaq ezasi ikenlikini alahide
tekitligenlikini chüshendüridu.»(shu kitabning 88-bétige qarang).
 
 
 
Liyu changming, ju shuenlerning éyitqini(yazghini) boyiche, Mehmut qeshqeridek qeshqerni
merkez qilghan qaraxaniylar xandanliqining jaylashqan ornini junggoning
téritoriyisige kirgüzüp turup xerite sizip,shinjangning wetenning ayrilmas
birqismi ikenlikini jahan’gha taratqan bir büyük alimni némishqa ma’arip
idarisidiki héliqi xenzu rehber bélen uyghur mupettish shunche haqaret
qilidu?Ular némidep öz yurtidin chiqqan dunyawi meshhur kishiler heqqidiki
addiy sawadlarnimu bilmestin saqal qoyghanliki ademlerning hemmisige milliy
bölgünchi, térorchilar nuqtisidin mu’amile qilidu? Adem terbiyleshni meqset
qilghan medeniyet baghchisidiki perwishkarlarning yol bashchilirining sapasi
mushunchilik bolghan yerde bashqa asasiy qatlamdiki yéza kadirliri we mehelle
kadirliri saqal-burutluq girazhdanlargha téximu qebih wastilerni qollanmasmu?



Nihayet,Alimjanning saqili emdi saqal-burut cheklimisidin ibaret undaq chékidin ashqan qanunsiz
qilmishlarning asta-asta izigha chüshidighanliqidin bisharet bériwatamdu
qandaq? Démisimu alimjan ashusaqili bélen aptonom rayonluq partkomning
derwazisidin bimalal kirip qobulxanida shuji jang chunshyen bélen quchaqliship
körüshti.Ular semimi parangliship yéqin dositlardin bolup qaldi.Axbarat
wastilirining bu heqtiki üzülmey bériwatqan xewerliridin melum
bolushiche,ularning munasiwiti hazirghiche üzülidighandek emes.Alimjanmu
hazirghiche saqilini éliwetmeptu.Qarighanda jang chunshiyen shuji bu heqte bir
néme démigen oxshaydu.Chünki,bu shujimiz merkezdin kelgen bolghachqa
uyghurlarning muwapiq yosunda saqal-burut qoyuwélishining milliy örip-adet
jümlisige kiridighanliqini,yene kélip bu heqte qanun nizam we milliy
séyasetlerde héchqandaq cheklime yoq bolushtin sirit eksiche, az sanliq
milletlerning milliy örip-adetlirige heqiqi yosunda hörmet qilishning
zörürlükini ,buning shinjangning uzun muddetlik eminlikini ishqa ashurushta sel
qarashqa bolmaydighan amillar ikenlikini chongqur chüshinidighan kishi bolsa
kérek?
 
2011-yil 25-mart, Aqsu